Wednesday, September 19, 2007

ZOMITE KIPHAMOH THIL LITE

A gelhtu – Khamkhokam Guite

Ahunlai leh amuna jilin minam khat apiang peuhmah adingin akul leh kiphamoh a om a, tulai adingin hiai anuaia thil lite ei Zomite adingin kiphamoh mahmah hiin ka thei hi.

1. NATIONALISM : Mihinga piang khempeuh adinga thil kul leh poimoh mahmah khat tuh Nationalism neih ahi hi. Nationalism kichi pen “Mahni Minam leh Gam Itna” ahi chilehang dikpen dingin um ing. Ahunlai leh amun toh kituakin nationalism pen lamdang thei a, English leh France gamte adingin a nationalism uhi namdang leh gamdangte awpkhuma, a thunuai ua koih ahia. Asia leh Africa gamte adingin ahihleh vun-ngoute nuai apana suahtaka mahnia kivaihawm hi a nationalism uh ahi hi. Ei Zomite adingin hiai minam lianpipite nationalism bang apoimoh kei mai theia, ahihleh ei adinga kiphamoh nationalism bang hiding hiam ichih intuh anuaia kitaklangte tulaia ikiphamoh uh nationalism hiin ka ngaih sun hi :

(1) Pathian hon bawldan banga minam khat banga – Zomi a dam khosuah (survive) ngei ngei.
(2) Zomiteng khempeuh akoimun, akoigama om hita lehang I minam ua chianga, minam toh kisaia tup leh ngim kibanga sepkhoma, dial dial a diam diam.
(3) Zo-Minam in Pathian tangtawn thiltup “Thilsiam tengteng kianga A tanchinhoih gen” lohching jawsema aseptheihna dinga, Zomi min a leh Zomite intekna nuaia “Gam leh silbawltheihna” neih ngei ngei.

2. NEITU LUNGSIMPUT : Tua itenna gam uh kua a ahihiam ichihin tuh Zomite kianga Pathianin aluah ding ua apiak gam ahi ichilou thei kei hi. Hih zong ahi mah hi. Mahni gama tengnapi in mikhual leh kilohfa lungsim ipu khading uh chih lauhhuai kasa hi. Namdangte gama nava omin tuh haksatna tampi natuak dia, number 666 neilou mah nabang ding hi. Banghang hiam ichihin tuh igam ilei ahihlouh jiak ahi pen hi.

Zomiten iluah gam uh Zomite sisan leh neih-leh-lama ilei uh gam ahia, ittak leh hawmthoh taka I etkol ua, aneitupa/nu hihna lungsim toh izun uh Zogam leh Zomi adia nasite sisan sapna ahi hi. Hiai Zomi leh Zogam Maitaama ahinna uh nalaante adinga ihihtheih tawp uh tuh neitu lungsim toh a hiai Zogam leh Zomite I etkol uh ahi hi.

Zomi a martyrte sisanin akhua-leh-tuite ahihna chiat ua ginom leh taima dingin lam-en hi. Skulpu nahihleh nasepna munah om inla, Zomi zillaite – tunung chianga hiai minam leh gam enkoltu dingte zilna lam hiin khotang hinkhua ah hileh khua-leh-tui hoihte hidingin thathoutakin sinsakin, office nasem mi nahihleh missionary bangin kingai inla thanuam takin semin. Huanah Lounei mi nahihleh Pathian in Zomite buh-leh-bala vak dinga Ahontel nahi chih thei inla, Ahontelpa deihdan bangin taima takin semin. Siamsin naupang nahihleh na minam in lam-etna sangpi toh honna ngak ahi chih mang-ngilh kei hial in.

Huanah solkal leh mipi thilte hoihtaka kepbita, a zatna ding banga – Dan diktaka zat hi “Anei tupa/nu lungsim putna” ahia, Sapi (Sahang) banga muala tuah muala neka-guama tuah guama nek maimai hi Aneitute hihding dan hilou hi. Agam neitute adingin mahni inn kiang hiam, inn kong hiama mipi lampi vaphiat siang bang leng mahni tate mai niin phiatsiangsak toh kibang hi, zumhuai lou hi.

Gam khat neitu ding leh enkoltu dinga Pathianin ateel minamten atunga neitu lungsim kigelh atam zawte juithei uhi.

3. No.4 LEH KHAMTHEIH THILTE NASA ZAWSEMA DOUDAL : Khovel khangthu I etkik chiangin minam hattak leh kumpi gam loupi taktakte puksiatna tamzawte hi khamtheih thila kibual ziak ahi sek hi. Hiai hamsiatna in ei Zomite lak ah leng agu khaha, a minam pumpi a inn-gam, lou-gam theiding dinmun ah honkoih hi. Khamtheih thila kibual ziaka minam khenkhatte puksiatna I en ding uh :

(1) Opium War : Englishten (Sapten) khovel gam tuamtuam vaihawmkhum ding azawn sanlai uh AD 1635 velin China gam avatung ua. Chinate bel gamlianpi leh mihing zawng tam mahmah uh ahihchiang un Sapten nuaisiah joulou uhi. Chinate nuaisiah ut-tinten ahihchiang un Sapten hih dingdan dangkhat hon ngaihtuah khia uhi. Ak goh dan chikhat kia omlou hi.

Sapten China gamah Opium tulaia No.4 ichihte uh longpi dimin hon tolhlut jungjung ua, China nungak leh tangvalte lakah a honjuakta uhi. China nungak-tangvalten kipahpih mah mah uhi. Ahong zongsang ua, Sap-pau in (O.D) si pheng phung uhi ! Asiloute leng mantaklou leh piangsual bangin nu-leh-pate golvakin hong om uhi. China gama vaihawmtuten Sapte thilhihdan leh sum-met boldan ahon theihchiang un Opium zuak hon doudalta uhi; tampi takjong haltum sak uhi. Huai lungkim louin Sapten China hondouta ua, hiai kidouna lamdangtak tuh tuni tanin Opium War chia theihin aom hi.

Chinate akhanglou haklua ua, amau adingin thilteng a jekai jouta. English sumsin mi tomchikten China tangval No.4 khamhat tampite ahon nuaisiahta ua. Lemna thu ahon gen ua, “Treaty of Nanking 1842” ah suai ahonkai ua. Chinaten sum leh pai leh thilmanpha tampitak aliauban uah Hongkong tanpha Sapte khutah apiak khiak hial uh angaihi. A minam jonga maizumna leh muhsit atuah uh kigen seng lou ding hi.

Huaiziakin nungak leh tangvalte, igam leh minam No.4, zu leh khamtheih thil dangte in zuak kei ni. Huanah khamtheih zuakte hiai minam thah chimit tumte ahi uh chih mang-ngilh kei ni hang.

(2) Delhi a tualsihna mulkimhuai (1739) :

India khangthu a mun poimohtak luaha, khangsawn ten zillai poimohtak a zilkhiak ding ua hoihtuh Delhi khopi a tualsihna mulkimhuaitak (Delhi Massacre 1739 AD) ahi hi. Huai hunlai a Persia kumpi Nadir Shah kichi in India hongdou dingin akisa chih Delhi kumpipa Muhammad Shah Rangila kiang ah tamveipi hilh in a oma. Himahleh hiai Delhi kumpipa hi kumpi thulimlou, mahni minam leh gam itna nei lou – zu leh numei a thanghuai taka khosa mi ahia. Agam leh mipite dinmun lauhuai tak ah ading chih tamveipi hilha aom nungin leng gingta utlou in “Hong dou taktak kei unteh, hon huchihtel kei un teh; Nungakte, zu hon hawm non uah, lam nawn ni” chi lailai hi. Discipline aselua, kithununna a om kei. Huchi banga anuamtal sungun Persia sepaih discipline hoihtak neiten Delhi khopi ahon umkimvel ua, khopi sunga honglut in dak kal 8 sungin mipi singthum sanga tamzaw ahonthat uhi.

Ei minam tawmchik – nationalism neidek panpan, ikim ikianga hon hihsethei adimte adingin discipline neilou a, zu donbuaia, thangtat na ding hun omlou hi. Kiging gige in om ni – ahun leh ani ding I theihlouh jiak un.

4. INNKUANG KI-ETKOLDAN : Innkuan (family) hi minam suangphum leh kingakna ahia. Innkuan kivaipuakna adikjohlouh chiangin minam leh gam in asiat loh thei hi. Khovel hun paijel ah Zomite innkuansung kivaipuakna leh ki-etkoldan zong akikhek jela, ahoih lamin hia ipai uh aselamin chih iki etkik jeljel uh apoimoh hi.

Ikim ikiang ua Khasite en lehang pasalte sangin numeiten thu aneizaw ua, innsung vaihawmna ah pasalte sangin numeiten dinmun sang jaw luah uhi. Khasi pasalte dinmun asiat luat jiakin hiai in a minam dinmun uh suse pha hi. Shillong khopi nuam leh etlawmtak ah agam neitu Khasite nuaisiah leh mikhual asuak panpanta uhi. Ei Zomite lakah leng inumeite un Skul, University leh Examna tuamtuam ah makaita uhi.

Hiai igenna ziak hi inumeite uh kainiam ni ichihna hilou in itangvalte un pan a lakthak ua – akibawlphat uh ngai hi I chih nopna hi. Huanah, nu leh paten tapate a etkoldan uah kibolphat ding omin um ing. Adiak in, aneizou zodeuh leh I Officerte innkuansung ah tapate etkolna a lohsam tam mahmah hi. Hiai hi minam ading tanpha a thilpoitak leh patauh huai ahi chih I theih uh hoih ding hi. Zomite lakah aneizou leh Officer ten tanu fel leh laizawng siamtaktak aneihlai un tapa sit-huai (under-achiever) nei tampeuhmah hi. Tapa thulimlou-innkuan leh minam adinga puakgik nei zong ahun khop om hi.

Ahang bang hi ding hiam ichihleh numei naupang leh pasal naupang I etkoldan uh suikik ngai hiin kilang hi. I pi leh pute ua panin “Tanute son/zat theih baih” chih iki hilhna uh ahia, neuchik ahih ua patin innsung ah ahihtheih khom khom uh innphiat siang, naudon leh thil tuam tuam ah tanute kijang pah hi. Hiai in tanute taimaknate, mahni mohpuakna leh mahni nna ding theihna sinsak hi. A lungsim piching leh suantak ichihte mahni mohpuakna pozoua, mahni nna ding theite ahi uhi. I numeite uh huchibang dingin isin sak ua; ahihziakin tapate hichibang sinsakna ah I tasam sek uhi. I nungakte uh bangin itangvalte un taimaknate, mahni mohpuaknate leh mahni nnate thei leuh tua sangin Zomite dinmun sangzaw dingin um ing.

Tuma deuhin ahihleh numei sepding leh pasal sepding chiang takin om tuama. Himahleh tuni in Zomi tampiten nekzonna leh innteen louteen khekta ua, singtang louna semlou nu leh pate innsungah nidanga pasal nna biika I ngaihte uh om nonlou hi; numei nna tuama ikoihte chauh uh omta hi. Innkuan tampiten hiai thil kikhek jang siamlou in atapate uh innsunga mohpuakna neilou leh nna himhim semlou in koih uhi. Tapa mohpuakna theilou leh neiloua, nnasem ngeilouten damsung adinga tup leh ngim anei theikei ua, kipahna leng neitawm uhi. Huai in No.4 leh khamtheih thil ah apiluta, hamsiatna chiteng bul ahong suak hi.

Hiaiziakin na tapa lungsim piching leh suantak hi dinga na deihleh mohpuaknate, nnasep dingte guan in. Etsakna dingin innsung zut siang, tuitawi, mahni huangsung phiatsiang, Gari silsiang leh adang dang akum toh kituak sepding pe gige in. Nnasep ichihpen innsunga sep leh bawl a jangkhaina ahihban ah naupang lungsim khantouhna (Mental development) adingin damdoi hoih penpen hi. Ki-paa saktaka isep peuh pasalna hi mai hi. Huanah, kimawlna (Games & Sport), taksa soijoina leh tangpi nnasep (Social Work) a naupang atel chiangun midang toh sep khom leh teen khomdan (Social Skill) kijilna hoihtak ahi hi.

Tunia Zomiten isuan penpente uh Skul leh College akai tanpha ua lou nna hiam, vaimiim huanah hiam na kuan gigete ahi uh chih mang-ngilh kei ni. Mahni khuta nnasep leh khovel lam tuamtuam a lohchinna kigui zuih takpi nahi. Minam khat banga idam khosuah naang un laijil kawm in, solkal nna semthou siin leh sumdawngkawm in MAHNI KHUTA NNASEP ah kiknawn nihang.

2 comments:

mnowluck said...

Nak dik khe veh e. Hiai mun chauh lo a leng hon reporduce zek ve.

Amen Amen ... Soisel ding khat leng om lo himai hiai chiah chu.

zokhual said...

Lungtang van a khai bang, mang bat leh lungkham-beidot kum 1997 beita a. Zan a ihmut theih kipanta. 1998 kum bullam, a kuapeuh nam itna leh minam adia lam-et sangpi neihlai a gelh hi e.

zogamOnline kipat tung lama ki tak khe dia gingta hi veng aw.Ka thei chian non kei.