Thursday, April 1, 2010

INTERVIEW ON SPECIAL ISSUE

L.CHinkhanlian, Editor, Manipur Express

Khamkhokam Guite


Khamkhokam Guite,Chief Engineer(Power &Electricity),Govt of Mizoram leh L. Chinkhanlian Editor,Manipur Express houlimna:

Manipur leh Mizoram State kizom hilhel a om hinapi electric leh power tungtang ah kilamdanna leh kibatlouhna thupitak a om hi. Manipur ah load shedding nite ah nitaklam dak 5:00 vel apan meivak mit vengveng in nitak 10:00 in vak nawn a, huaizawh nitak(zankimlai) dak 12:00 in mit nawn vengveng hi. Meivak pai nite ah lah nitak tunglam in dakkal bangzah hiam mit teitei a, meivak paini chih himahleh nitak dak 10:00 tan kia meivak zel hi. Load shedding leh mei vak paini kichite ah leng sun khua a meivak chih om ngeilou in vak leh mit thuah zel hi.

Tuma chilehang kumlui ahita a, November 24, 2009 in Mizoram ka vazin a, Nov. 24,200 nitaklam dak 3:00 in Aizawl ka tung a, ka tunni a kipan Nov. 25,2009 sunnung dak 1:30 kikal in electric mei vak minute 15 vel a mit a, huai chihlouh electric meivak a mit lam himhim kitheilou, Manipur tawh ka teh kak chiang in lamdang kasa a, thil hithei vuallou dia ka ngaih Mizoram ah hibang khop a mei vak regular thei mawk bangchidan hiam, bangziak hiam chih ka thei nuam petmah a, Pu Khamkhokam Guite, Chief Engineer(Power & Electricity) Govt of Mizoram tawh ka kimuhna uah huai tawh kisai a dotna tamlou ka bawl aman hon dawnnate mipi adin bangtanhiam phatuam dia ka gintak ziakin tomkim takin anuai bangin kon taklang hi.

ME=L.Chinkhanlian,Editor/Manipur Express KG= Pu Khamkhokam Guite,CE

1. ME :Mizoram in peak hour in meivak Mega Watt bangzah a poimawh hiam? Hiaite koilai source apan na ngah uh hiam? Hiaite’n na poimawh uh taksap a hu(meet) zou hiam?
KG: Mizoram’ peak demand hih 100 Mega Watt(MW) vel bang in kigen sek mahleh, tutadih in 65 MW ka neih chiang un loadshedding om hetlou in meivaak kinei thei hi. A State sung a generation(Q.2) te ban in Centre Pool leh Tripura apan Mizoram share hichi bang ahi.
A.CENTRAL SECTOR:
Sl. No. Power Station Mizoram share in MW
1. Loktak HEP(NHPC) 4.56
2. Khandong HEP(NEEPCO) 1.97
3. Kopili HEPNEEPCO) 9.24
4. Kopili-II(NEEPCO) 1.57
5. AGTPP(NEEPCO) 5.20
6. AGBPP(NEEPCO) 15.80
7. Doyang HEP (NEEPCO) 3.93
8. Ranganadi HEP(NEEPCO) 23.13

TOTAL 65.39


B. STATE SECTOR:
Baramura(TSECL), Tripura. 5.25 MW

A vek a gawmkhawm(A+B) = 70.64 MW

Hiai atung kigente hih’ Mizoram in ‘a thu a’ State pua apan power share a neihte uh chihna ahi a, power station te’n buaina tuamtuam aneih ziak un ‘a thu a’ share kinei zahzah bel kidong deksuailou hi. Huai ziakin, poimawh zah, taksap zah leng huzoulou hi.

2. ME: Mizoram in a state sung a Hydel Power Project hitaleh power generation bangzah na nei ua, huaite apan na requirement uh bangzah a huzou hiam ?

KG: Mizoram sung a kou khut suak Hydel Project zawhsa leh akizang lel 9 ka nei ua. Hiaite louleng akizang thei nonlou bangzahhiam a om a. Huanah, Serlui B SHP 12.00 MW alian ka bawl lellel uh May 2010 vel a hon theih ka lam-en uh. Kou own generation ka neih uh hiai bang ahi:

SHP = Small Hydel Project
Sl. No. Power Stations Installed Capacity in MW
1 Maicham SHP 2.00
2. Serlui-A SHP 1.00
3. Khawiva SHP 1.05
4. Kau-Tlabung SHP 3.00
5. Tuipang SHP 3.00
6. Teirei SHP 3.00
7. Tuipui SHP 0.5
8. Lamsial SHP 0.5
9. Maicham-II SHP 3.00
10. Bairabi Thermal Plant 22.92

TOTAL 39.47

Hiai atung kigente lakah Sl.No 10 na hih’ Thermal Plant ahi a. Khatna apan 1 – 9 bel Hydel Project ahi uh hi. Hydel Project te hi’ tuuk vuah tam lai in hoihtak a ki-run thei a, khaallai in a hihleh tui taksap ziak in bangmah tham pe theilou uh hi. Huan ah, Thermal Plant pen leng unit generation cost a san ziak in, ‘stand by’ in kikoih a, a kul mahmah kei leh ki-run lou hi.

3. ME: Manipur in power source hoihtak (NHPC apan) Loktak a muh ban ah, Powergrid apan leng a poimawh MW 100/120 sang a tamzaw a muh ni leng om mahleh akum khawtawn a meivak regular louh ziaka ka buaina uleh haksatna uh na ngaihdan in bangziak ahi ding? Hiai solve na ding in bang lampi om din na thei a ( regular tak a electric meivak ngahthei ding in)

KG: Manipur in leng Central Pool apan Mizoram sang maha amihing tam zaw ahihchiang in, Mizoram share sang a tamzaw nei hi. Loktak apan in a share mongmong banah,12% a gam neitu ahihziakin, athawn in mu hi. Huan ah, tupna om hileh bel Centre pool a akidaih kei leh leng, private power producer-te hiam, Centre power sector te tawh hiam, ahihkei leh, State khenkhat tawh Power Purchase Agreement (PPA) signed in power lei thei uh hi. Huai malak in, NERLDC wed site i et chiang in Manipur in centre pool apan a quota uh leng draw khitlouh chang hau uh hi. Aziak om theite ahih leh-
i) Transmission leh transformation infrastructure-te hoihlouh luat ziak in power deihzah Manipur in lalut theilou hiding hi.
ii) Manipur sum-le-pai a ahaksat luat ziak in, power lei na’ng sum neilou uh hi ding hi. Huai ziak in, Lamka khawpi khong a power a omlouh ciang in Manipur in sum tampipi save dan a kingai uh hithei hi.
iii) A Department a nasemtute duk-daklouh ziak leh a solkal lam in leng ngaipoimawh tawklou in; electric neih gige a, zan tenga electric khua teng leh veng teng a vak phengphang gige chihpen Manipur gam a ding hilou a koihna nei uh zong hithei hi.
Hiai atung igen teng dik deuh vek ding in ka gingta.

Electric regular a neihna ding in solkal in a ngaih poimawh ngai a, a lampi ding a zon uh ngai hi. State solkal in ngai poimawh leh, a Department nasemte a ginat kei ua leh gawt ding ua, Transmission leh transformation ahoih kei leh puahpha in a bawl hoih ding uhi. Power akidaih kei leh bawl belh hiam, koisan akipan hiam a lei beh ding hi mai. Hiai atung ate hihloua, a short cut dang om thei ding in ka ngaih tuah kei. Central solkal in leng khua-le-tui teng in electric aneih ding ngai poimawhlua uh ahihchiang in, Manipur solkal in mipite electric piak tum taktak le uh, Mizoram te hihzawhtan beek ahihzawhlouh na’ng uh om in ka thei kei.

4. ME :Manipur a electric official khenkhat in a system lui gawpte HT line te hoihtak a power load a kikhah chiang in a gui niam hiaihuai maimah a chi ua, Mizoram a system kizangte a lui mah hia a thak na thuah uhia, bang chik akipan hiam?

KG: Manipur a electric gui lamlian kiang a kikhungte i etmai in leng lui lua, khen hunlaw mahmahta uh ahi chih amuh theih mai a. Huan ah, a kibawl dan mawngmawng leng a quality se lua hi. Sub-Station te leng huchi bang thou ahih uh ka gingta.

Central solkal, Ministry of Power in Accelerated Power Distribution Reformed Project (APDRP) chi ua, electric gui luite khen a, ahun tawh kituak a system upgrade na ding in scheme bawl ua. Huai scheme hih’ 2001-2002 apan 2008 March tan a zawh dia a bawl uh ahi a. Manipur leng huai adingin fund Rs 141.62 crores piak in om a, a sum leng Rs 42.76 crores pe ngal uh hi. Ahihziak in, Manipur in huai fund zang a anasep khiak uh February 2008( March 2008 a a scheme top ding) in Rs 2.67 crores ahi a. Kum guk/sagih sung a a progress uh 2% kia ahi. Naseplouh ziak in, Rs 140.00 crores phial taanlawh uh hi. Hiai sum zang a nasep hileh electric gui, transformer leh electric infrastructure te hoih hunkhop suah ding uh hi.

North East Load Dispatch Centre, Shillong-te wed site i et chiang in Manipur in Central pool apan electric a muh uh, a quota ua pan tawmchikchik electric la(draw) uh hi. A Manipur sung a hichi tuk a electric hoihlou a, kining ching si’lou a bangziak a amau a ngawihngawih central piak leng la gailou uh hiam ichih leh, a system a siat luat ziak in a kiphamawh zah electric la ding in a gui leh transformerte’n zoulou uh hi, chi uh hi. APDRP fund hoihtaka ahihna ding banga zat hileh bel huchi bang haksatna omlou ding hi. APDRP lah ahun beita ahihchiang in tua Reformed APDRP achih beek uh zang phatuam le uh, Lamka khawpi beek in phattuampih dingin ka gingta.

Mizoram ah ahihleh electric gui ka khek zelzel ua, Manipur ate bang a lui zen ahi kei hi.

5. ME : Manipur ah transmission loss tam taktak hipha din i gen ua, Mizoram ah huchi om sam hiam, transmission loss bangzah a om pha dia le ?

KG: Manipur a electric transmission loss hih’ India aleng a sanna mun pen ahih ka gingta a, power conclave a ka tel khakna khat a Power Finance Corporation(PFC) te’n Manipur-te loss a sutdan uh hichi bang ahi:

Kum Transmission loss %
2002-03 76.81
2003-04 69.70
2004-05 88.56
2005-06 77.83
2006-07 94.40

Huai conclave ah Manipur apan Power Commissioner, Chief Engineer leh Addl. CE te om ua, PFC te report adik kei chilou uh hi.
Mizoram ah leng transmission loss asang mahmah a, kumkhat a loss percentage, 33% apan 44 % khong ahi tangpi.

6. ME: Manipur ah ka buaipih uh power theft, unauthorized consumer, meter lutlou a heater zat chih khong ahi a, huchibang Mizoram ah a om sam hiam ?

KG: Mizoram ah leng electric gukching atam mahmah ua, ahihziak in Manipur bang zen zaw hilou hi. A Department a sem mihoihlou khenkhatte mah panpihna a aguk uh ahi a, kiven seng haksa mahmah hi. Electric guklouh ding ahi a, a gutute leng a Department in mat a liau sak ding, khenkhatte a connection bang uh leng lak khiaksak ding ahi a. Ahihziak in, a poimawhzaw ahihleh mipite’n electric a neih ding uh ahi.

Kou Department ah ahihleh, khateng in Executive Engineer te’n kha pailiamta a electric connection a etdik uhleh, a gu a mat zah uh, bangzah liausak chih Head Office ah hon report gige uhi.

7. ME: Huailou in Manipur a kigen minthang electric la(consumer) ten fee piak ding limsaklouin ba uh, huai ziakin power kiching ngah haksa ahi chih ahi. Mizoram ah consumer te’n fee piaklam hibang a gen tham nawng kaina a om hiam ?

KG : Manipur hi-in Mizoram ah hitaleh, electric fee subsidy ahi a, mipi in fee a piak khawmte uh bangmah tham hilou a, huan ah, hiai State nih a Electric Department te State solkal a ahi ua, mipite fee piak a kivak leng ahi kei uh hi. Fee bel hoihtak a piak chiat ding ahi tham a, a hihziak in, electric kining chinglou bel mipite fee piak hoihlouh ziak hi khollou ding in ka gingta. A fee pe hoihloute connection sutkhiak sak a, a pe hoihte’n electric a neih ding uh hi. A fee pe hoihlou om ziak a, a State pumpi hiam, District pumpi gawt chih fair lou a, State vaihawm zawhlouhna kilatna lel ahi.

8. ME: Mipi vantang(consumer) hilou in, Government department tuam adiak in Secretariat, Assembly Secretariat, JTO leh department tuamtuam banah office-te a kipan Mizoram in electric fee na muhkhiak dan uh a lungtunhuai huntawk hia le?

KG: Mizoram ah Government Department te’n Electric fee bat ding in a ngaihtuah kei ua, banghiam Department lam haksatna a om ziak a pe zekai chih bel om tham hi. Etsakna ding in PHE Department in Aizawl khawpi water supply pump na a electric power a zat ziak un, a bill uh a crore a sim a hihziak in a khatawp teng in pe mai theilou ua, kum khat a abat uh a crore a sim solkal sum-kum tawp dek kuan khongin hon sung oih zel uhi. Huanah, Local Administrative Department(LAD) in khawlai a street light-te a bill apiak uh ahih ziak un, a lakh a sim a ba sek ua, sum a neih hunhun un hong sung mai uh hi.

Tulai in office-te electric bill bat pe nuamlou chih gen a om non kei. Huanah, abiktak in, Secretariat leh Assembly Secretariat chih khongte a solkal leh a Electric Department neitu ahi ua, electric bill a piaklouh uh chih hi thil om thei ding in ka ngai kei hi. Department khenkhat electric fee pe nuamlou om taleh leng, Secretariat hih’ i va report na mun ding ahi a, a Secretariat office in fee apiak nop kei uh leh bel, lam-et bei leh mipi hi in Department te hileh, fee hoihtak a pe ding a lam-et ngaihna omlou ding hi. A Department ading in leng ‘a hi hi hisuk heh’ chih pilhuaipen ding hi.

9. ME: Electric transformer kisia a om chiang in department in a khen ngaite a thak in na khen sak uhi hia? Huchibang transformer khen ngaite khenna din hun bangtan na lasek ua? Aziak bel Lamka bang a kha ¾ meivak ngol veng a om sek a, transformer kithuah khenkhat a pawlam a thak a sunglam a lui chih a kigen hun tanpha leng om mawk hi.

KG: Transformer hih thil kise ut mahmah khat ahi a, a kisiat teng in a thak a khen chih kuamah in hihzou ding un ka gingta kei hi. Mizoram ah ahihleh, ‘revolving transformer’ bangzahhiam ka nei ua, akisia a om chiang in transformer hoih dang, a thak liklek chihna hilou, lah, zat theih in ka khek ua, akisia pen repair-contractor te kiangah repair ding in ka pia uhi. Huai transformer kisia pen akibawlhoih khit chiang in, a sia a om non chiang a akhekna ding in ka koihhoih zel uhi. Mizoram ah, mipite’n solkal officer-te sang in Minister leh MLA te a maingal zaw ua, a khua/veng uh transformer a kisiat leh a Minister or MLA te uh kiang ah mivantang maimai in leng a report ua, Department channel a report hong tun mama in Minister or MLA te phone, transformer ahoih a khek ding a hilhna, Head office in ka dong zel uhi. Koikawm hiam, khawta’ khong ah kha khat bang transformer kisia kheklouhna bang leng a om maithei a, ahihziak in 3/4 zaw hitellou hi.

Huanah, munkhenkhat a transformer a hun a akikhek zokzok theihlouhna ahihleh, huai veng hiam huai khua hiam in akiphamawh uh transformer chiah, a khekna’ng omlouh ziak ahi a, etsakna ding in, khua khat a a transformer zat lai uh leh a kiphamawh uh 63-KVA bang hihenla, transformer hoih kinei lel 630-KVA hiam bang hitaleh ( or vice versa), amau kiphamawh rating transformer 63-KV om hun ngak ngai ding hi. Huchibang haksatna a om sek a, huaiziak in ut banga kintak a transformer sia khek theihlouh chang om sak hi.

10. ME:Ahihleh Mizoram ah hichibang khop a electric meivak a hoih consumer te’n fee a piak hoih ziak uh hia, ahihkeileh government in fee kiningchiang a muhziak hia? Bang ziak ahi pen dia?

KG: Mipi in fee ahoih piak thou ua(collection efficiency = 98 %), ahihziak in a Department in bel tua sang in pe hoihzawlai le uh akideih a, fee akiningching kei a, a tariff leng amah leh amah kitoudelh thei ding a bawl hilou hi. A electric mahmah leng kiningchinglou hi. Ahihziak in, North East State-te lak a ahoihpen pawl ahihna san ahihleh, a Department, State solkal leh mipite’n electric hoih adeih ziak uh ahi. Electric ahoih kei leh, mipi bang leng Power Minister min sam in aveng aveng ah kikou mai uh hi. Huanah, solkal a milian lam apan in “ Bang ziak a?” chih phone kidong ngal hi. Mizoram a electric a hoihna ziak ahihleh, solkal in a fee kiningching amuhziak hilou in, a Department, solkal leh mipite’n a hoihlou a pomlouh ziak uh ahi.

11. ME:Power tariff domestic consumer-te adia Unit 1 bangzah rate hihiam, individual unit/worshop (HT basis) te bangzah hiam? Consumer-te a pan electric fee kimu power department revenue a general a lak in bangzah % a tungpha hiam?

KG: Mizoram a Electric tariff (metered supply), tua kizang lellel hiaibang ahi:

A. Inn sukvak na’ng a zatte-
• 1 – 50 kwh @ Rs 1.45 for all units.
• 51 – 100 kwh @ Rs 1.75 for all units
• 101 – 150 kwh @ Rs 2.20 for all units
• 151 – 200 kwh @ Rs 2.90 for all units
• Above 200 kwh @ Rs 3.65 for all units.

B. Sumdawnna a zatte –
• 1 – 100 kwh @ Rs 2.30 for all units
• 101 – 200 kwh @ Rs 3.80 for all units
• Above 200 kwh @ Rs 4.55 for all units.

Power & Electricty Department, Mizoram in kum khat a a revenue muh zah a kirual a lak in Rs 57.06 crores vel hi a, Plan Fund Assistance om hetlou a a Department akhe a adin theihna’ng a revenue a laklut ngai ahihleh Rs 190.81 crores vel ahi. Huai ziakin, a Department in fund akiphamawh zah revenue in 30% kia huzou hi, chihna hi.

12. ME:Manipur government in singtanggam khua om teng leng meivak piak vek ding chih thupi in nei uh a, singtang kilkoi tanpha mun khenkhat ah electric khuam phut uh a, hileleng a gui kikhung ngei tuanlou bang om hi. A gui kikhunna mun khenkhat ah leng power (electric) a om ngeilouh ziakin a gui kigumang maimah sek a, Mizoram ah huchi a om sam hia? A gui kikhunnate a current paisak na hi uhiam?

KG: Electric khuam phut a, aban sunzomlou a nawtsiat chih hih’ a nna zawhvek na’ng a sum paiteng a khuam phuhtan chauh daihsak ua, adang teng a semtute’n negai uh chihna ahi a, mipi leh a gam a teng a huai zalzou dingte’n i pom a, i daih dide ding uh hilou hi. Mizogam ah leng huchi bang hih’ 1980, 1990 leh, chih hunlai in mun kilkoi khenkhat ah om a, ahihziak in, tuni ciangin huchibang om theinon vual hilou hi. Mipi leh mipi ai-oh, a bial neitute’n pomthei peuhmahlou ding uh hi.

Central Government in kum 2012 chiang in khua tengteng kia hilou a, inn tengteng in electric a neih vek ding chih policy, Bharat Nirman nuai a Rajiv Gandhi Grameen Vidyutikaran Yojana (RGGVY) a chih nuai uah nei ua, Electric khua 1.2 lakh aluutsak vek ding, singtang leh khawta’ ateng innkuan 2.46 crore omte electric connection piak vek ding chih ahi. Hiai scheme in CCpur District a huamta hiam(a DPR ahihleh a submit ta ua) Ministry of Power in a pom uh leh pomlouh ka confirm thei kei a, Tamenglong District ahihleh huamta hi.

Hiai RGGVY hih’ thil poimawhlua ahi a, hichibang scheme om non zoklou ding hi. Huaiziak in, ngaihven a, koi khua teng huam hiam, a huamsung ah ahiding bang in na akisem hiam, chih ngaihven a khahsuahlouh ding ahi. Central Guideline strict tak nuai a nasep ahihziak in, RTI Act zat phatuam a, lungkim huailou a omleh Ministry of Power a thudik tut ding ahi. Huanah, a scheme kibawldan bang leng Electric Department apan lakkhiak a, huai bang in akisem hiam chih etzui pih ding hi.

13. ME:Mizoram tawh kigamgi Manipur a khuate apan nitak in Mizoram i gal et chiang in electric meivak phingpheng a, Manipur a khuate ah vak omsunte bel solar lamp leh inverter khawng hi maimah hi.

KG: Electricity Department, Manipur te wedsite a kimudan in CCpur District sung ah khua 502 ( Cencus 1991 dungzui in) om a, huai khua 502 omte lakah 391 kum 2001-2002 tana electric kipevekta bangin kigelh hi. A District sung a khua om tengteng lakah 77.89% khuate electric vak phingphengta chihna hi. Electric piak khit khua 391 te lakah ei lam bel tel khalou hihtuak hi.

A State solkal in electric a piak ziak un Mizoram a singtang ah leng electric vak a, State solkal in electric pe kei leh vaklou ding uh hi. Manipur solkal in i singtang khuate uh electric apiak louh ziak ua, electric neilou ahi ua, pe le uh nei maiding uh hi. Mizoram ah leng solar lamp leh inverter akizang thou a, ahihziak in, huaite ‘stand by’ in kikoih a, electric a omlouh chiang in kizang hi.

14. ME: Lampi om hi a na theih bangbang a om hiam? Government kia hilou mipi lam in leng mawhpuakna, sep ding leh panlak dia hoih nasak non kawkmuh theih a om hiam ?

KG: Mipite mawhpuakna ahihleh, a hoihlou himhim - electric hi in, tui, skul hitaleh, thil dangdang ah leng ahoihlou pomlouh ahi mai a. ‘A hoih neih ka right ahi’ chih bilbel a, ahoih na’ng leng zon ahi mai a, thil khat ahoih kei a, a hih hoihloutu in ahih hoihlouh man agah alawh tuan kei leh, hih hoih tupna omlou ding hi.

Huanah, Manipur Simbial i chih Manipur sung a om ahi a. Manipur ahoih kei leh, Simbial hoih tuam theilou ding a, thil bangkim hoih dia i deihleh, Manipur bawl hoih angai dia, Manipur i bawl hoih zawh kei ding a: electric, tui, lamlian, skul leh thil bang peuh a hoih i deih boksi’ in tuh, Manipur a peng khat hihlouh mai a solution om sun hi.

Lamka ah hi in, a Manipur sung mun dang ah hitaleh, electric infrastructure hoihna omlou a, tuni tan a bawl hoih om lou a, bawl hoih dia malakna leng muhtheih in omlou hi. Huaiziakin, tua Central Sector nuai a State tuamtuam a power project kibawl lelte honzou le uh leng, Manipur in a share lalut theilou dia, lalut theile uh leng a electric zangtu mipite kiang ah hawmzak theilou ding hi. Huaiziak in, Manipur ah RGGVY zat phattuam ahih kei ngal leh, electric hoih hun ding muhphak in omlou hi. “Manipur zaw hichi mah hi” chi a thilhoih mongmong lam-et neilou a khawsak ding hilou hi. Mipite’n electric hoih deih tuntun le uh, mipi ai-ohte’n amau tunung ding a khualna un hon semkhe mai ding uhi.

UPA BUANGPU LEH KEI - IV : Gam, Kho' Hausa Leh, Mipite

Gelhtu : Khamkhokam Guite

Innkong ka tun apan in Pa Buang thawm ging zaak theih ngal hi. Himahleh, thil lamdang lua in ka koih kei. Aziak ahihleh, Khawmpi Lian hoh hong tunna sawtlou ahihciang in, gen ding leh sak ding ahauh ding dan ka suangtuah thei mai hi. Saptuam toh kisai lampang ahihleh, kikhop tengin ‘Khawmpi Report’ cih suanlam in amahleh amah hun kipe gige thei a. Ahih ziakin, Khawmpi Lian a hohna a amuh leh zaak khenkhat, Saptuam toh kisailoute tua a gen keileh cikcianga koi a gen tuan ding hiam cih ka ngaih tuah ciangin, siamlouh ka tan thei kei a, a hi ding mahin ka koih hi.

Innkong hul-liap ka tun in, innsung a “A inn ki-um dan bekbuk khawng mahmah uh leh, a keelkong bawl dan lemlom khawng mahmah uh et mai a leng ngaihdan thak, ciin dan thak leh hoih zaw, zong-a- pawm thei ding ahi mahmah sam ua, a Jerikou kulhte uh Pathian thilhih theihna a cipsak ahih mateng huci ding mah hi uh”, acih lualua ka za hi. Pa Buang in kuate gen hiam cih theikei mahleng, ami gente om ding dan: Teengkawl, a Hawngsung(shell) a pan khovel en liakliak a, thilthak leh lamdang deuh a om cianga amah Hawngsung mah a, lau a tumkiik zel toh kibang ding un ka lungsim mitkha in muthei hi.

A pau pauna, ahuu in a gawlgui muutkeu gawp ahi ding a, innteeknu’ omna lam - An Huan Inn lam hi dia a gintaakna lam ngaphei in, “Kei a ding a huum. Singpi huum ka duh ziak a khopi a teng ka hih kha!” ci phei hi. Upa Buangpu ngaihdan tam zawte, kei bang a, a bilh-a-thouloute a dingin akciangtawn aleng ka sawk phaaklouh ngaihdan ‘loupi’ himahleh, singpi dawn lampang ahihleh ka kithukim theihna uh, a ngaihdan ka kop-pih phaakna omsunte laka khat hi!

“Khawmpi Lian hoh kawm a, pai man mahni za-ip apan senglou a, Pa Buang in a sung’te/ apu-zonte hon veh kawm ngal ahi hon ci ua; Lamka a Kris bazaar bok, Khawmpi hoh na zang phatuam ve. Teek nung - vuai nung tanpha a sung’te hucitel a tlon ding ahi dia hia? ” ci a ka ciam nuih leh, Pa Buang in “ Khawmpi palai suktawm ding cih ‘Agenda’ khong na ‘move’ non kei le cin hi mai, pai man senglou beek a sung’te I veh kei tel in” ci in, thu guuk tawpkhawk hon hilh bang in, mi lakah hon mitsiin gaih hi.

Lungkimna toh singpi ‘huum’, lum vitvit akam dim in valhsuk a, “Ci lailai le” ci in a houlimna baan sunzawm hi. “Minam kici in gam leh a sunga tengte huam tel a. Gam omlou in Minam omlou a; a gam pek vuak, gam awng vuak – asung a teng ding omlou gam awng in zong Minam bawl theilou bok hi. Zogam ci in la-in-sa in, awi awi mah le hang le, Pathian in gam honpiak I nawtsiat a, gam awng a I koih leh, Minam piang theilou ding hi. Huai dingin mipite leh I gam uh kilaigui zopsak kiphamoh hi. Hici ahihkei leh, khovel pian ken in awng (vacuum) ngaitheilou a;, a awng a omleh, koilai hiam, koimun hiam apan in huai ‘awng’ huu dimtu ding hong pai ding ua, I gam uh midang gam suak ding hi”, ci hi.

Pa Buang in huci bang hon gen leh, ka lungsim mitkha in ka kholui uh gam sung a, “Gaal-leengte khomun lui” kici mun khong amu dundun a. Huai ‘Zamsel kawl’ lam a cik a kisial hiam cih theihlouh lamlian hileh kilawm kisial khong ka lungsim ah hong lang hi. Hiai Zogam – zaan khomial a ka ihmut cianga ka mangmat a, suun khovaak cianga ka ngaihtuah gige; cikni ciang hiam a kuate hiam gam suak ding a, ka neulai khomun khong ‘Zomite khomunlui’ acih mai ding uh ka ngaih tuah ciang in patauh huai kasa hi.

“Ahihleh, Pa Buang, bang ziaka huci bang I gam ua tung ahi ding, bang ziak a I gam uh bawl hoih tumlou a, taizaak mai mah I hi ding uh?” cih, diip phu litlit kawmin ka dong hi. A man hici bangin a baan sun zawm hi, “Tua i om dan uh ahihleh, mipite, mimal gam- Hausate gam a vateeng, Sapte’n ‘tenant’ acih mai uh bang deuh ahi ua. Mipite’n a luah uh gam ah ‘right’ neilou ua, mi khat in midang khat inn luahman(bhara) nei a a va luah toh kibang ua. Huai ziakin, mipite’n lungsim taktak a kipna, gam leilung: guh – le - taang sung apan hong kipan itna toh, it taktak theilou uh hi. Huaiziak in, mi inn luahman nei in na va luah a, tui hiam, naupangte skul kaina hiam a haksatna na tuah ziak in, mi inn luah nana anuam zaw na zon non mai bang lungsim mipite’n pu’ uh hi. Tua na inn luah nang a hita leh bel, tui a haksaat leh, pem khiak mai tumlou a ‘tuikhuuk/Well’ tou ding cin a, skul kaina a gamlaat leh, Gari ngaihtuah mai ding na hi hi.

Hausate min a gam Patta teng a om ziakin, Rural Development Fund hong pai ciang a zong Hausa pa mimal min a hong pai a, a Policy bawltute’n a tup leh a ngiim uh mipi vangtang leh khosung a dinmun haksa zawte khut a a fund a tun ding zah tunglou a, a ‘kopi’ ah a sum tam zaw tum mang gige hi. Huai baan ah, Hausa I cih pian dan a mi khat a pu-leh-pa Hausa ahih ziak mai ua Hausa hi a, khosung khata amawlpen leh dot-taaklou pen, gam leh minam itna cang theilou penpen leng Hausa in pang thei hi. Kiluah sawn theih mipi heutu hihna dinmun (public servant) I cih India gam banga Democratic Republic toh kituak lemlou hi. Mipite’n ‘kho-phawkna/ngeingaihna/awareness I neih nailouh ziak maimai ua Hausa Institution, tua a om banga I gam ua om lailai hi”, ci hi.

“Pa Buang, khenkhatte’n Hausate tunai a kimu khawm ua; tulai hun Hausate a dinga ‘golden chance’ ahi a, tulai a Hausate lak a concrete innsawng leh car nei zoulou tuh mihai himai ci ua; huai dia gam zuak a, gam sung a sing, gua leh mau teng zuakbei dinga kifuih uh ahi ci ua, nang ngaih dan bang a hia?” ci a kana dot leh, bang a genna hi ding hiam, “ Sing a gah ah en le u’ cin, ahihna tak alang mai di” cih kia in hon dawng hi.

Pa Buang in a gen zelna ah “ Tua I Hausate uh mipite’n a deih ua a teel uh hilou ua, huaiziak in, mipite tung a mohpuakna (obligation) leh duty nei aleng kingailou ua. Hausa hoihlou paihkhiak theih na’ng Dan lah omlou a, Hausa hoihlou khua akipan a peem khiak hi ri-ngot mai hi. Hiai hih’ India Constitution spirit kalh hi a, a kinthei pen a bawl dik ding hi. Huai ciang a, tuni a singtang Hausate a Hauhsakna khua ua omlou tam mahmah ua, agaal apan kho Hausa/‘Non-Resident Chief’ ngen hita uh hi. Hiai in khosung vaihawmna ah haksatna lianpi piangsak a, khosung leng a khantouh ding bang in khangtou lou hi. Mipite’n a kho Hausa ding ua a deih pen uh, hunbi nei in teel le uh bel, a khosung a teng mah, Hausa dinmun a ding thei ding mah teel ding ua, thil bang kim ah–‘grass root political awareness’ ah hita hen aw, gam sung khantouhna lam citeng ah phatuam ding hi”.

“Ahihleh, Pa Buang aw, bang loh ding I hita mah ua le? Nam damna ding a kul leh poimoh hi a na theihte hon hilh ve le” ka cih leh hici bangin hon dawng hi, “ Ei toh kituak dinga ka up ahih leh, Nagate hih dan ahi a. Nagate’n Gaoburra ci ua, ei Hausa toh kibang nei sam ua. Ahihziak in vaihawmna leh thuneihna taktak bel mipite deihteel, ei Village Authority(V.A.) toh kibang nei ua, huaite khut ah om hi. Gaoburra/ Hausa pa lal a, ahihziak in, Village Authority in thunei hi. Hausa pa, Hausa pa ahihziak mai in – khosunga hinkhua hou pen pawl leh, heutu dinmun cinlou pen hileh zong Village Authority (V.A.) Chairman in pang mawklou hi.

Huanah, huai a khua un a etkol gam - kho mipite kihawm uh a, khua-le-tui tengin huai atenna khua ua V.A. gam etkol sungah amau min in gam nei ciat uh hi. Huai ziakin, huai khua a teeng tengteng in ‘neitu’ hihna nei ua, huai gam toh kilaigui zopna nei uh hi. Bible in “Na gou omna peuh ah na lungsim leng a om ding” ci hi. Nagate gam leh nam itna kibulphuhna hiai ahi ci le hang gen uang kihilou ding hi. Huci banga amau khua a gam, amau min ngeia ahon neih ciat ciang un, huai khua ah kikhual uh a, ‘neitu lungsim’ diktak leng honpu ua, huai a tenna khua uh hoih leh hoihlouh ah mohpuakna nei in leng kithei uh hi. Mipite’n lungsim detdou nei ua, bang hiam haksatna zek a om ciangin peem khiak mai tupna neilou uh hi.

Eilam ah ahihleh, Nagate bangin I tenna khua leh agam sungah mipite’n tantuan I nei kei ua, I tenna khua a Hausa pa gam vasiim bang lel I hi uh hi. Huaiziak in, I tenna khua a haksatna – skul tungtang hiam, tuineek hiam, lamlian tungtang hiam, neek-le-taak thu hiam, ahihkei leh, thil dangdang a nawngkaina a om ciang in, a hoihlou bawl hoih tupna omlou in, pem khia a, mi tate’n mun nuam zaw leh hoih zaw a ana bawlna mun uh I kidelh huan pahpah uh hi. Huai ziakin, unau Nagate’n eiloi “ Nomadic Tribe” honci uh hi. A dikna tan leng om hi. Hici bang a thil apaitouh zel leh, tunung sawtlou ciang in Manipur Simbial singtang gam teng gam awng suak ding hi. Huanah, bang hangin, kua ta in, amah aleng hilou, mimal(Hausa pa) gam a vasiim maimai humbit dingin a lubuuk a phal zenzen dia awi?

Tuni in mipite laka gam hawmzaak ahihlouh man in, Hausa khenkhat in gam zuakzuak uh a, khua khenkhat ah mipite lou neihna mun ding om nonlou phialphial in, singtang lou neih a neek zongte mabaan ding lungziin huai mahmah suak hi. Huanah, huci banga Hausate’n gam azuak uh khaam dinga kilawm ‘pawl’ khenkhat a heutute mahmah in singtang a Hausa khenkhatte apan in gam lian pipi lei khia uh hi. Huci bang gen khawmna a om ciang in, Maukot gam, Aibulawn leh Lungcin gam gen khaak in om veu uh hi. Mipite laka gam hawmzaak, Nam-leh-gam humbitna hoih pen a ngai in, Mizogam bangin leng tua gam awng om lai teng mipite kianga hawmzak tupna nei uh hi. Mipite’ laka gam hawmzak I cih, nam-leh-gam itna bawltu ahihbaan in, I kim leh kianga India khua-le-tui hi thou, Dan pansan a I lak ua ahong teen ding uh I daal theihlouhte daalna hoih pen hi” ci hi.

“ Pa Buang, tuni tan a minam bang a dam khosuak lai sam hang a, thil teng a selam a gen gen ding ahi dia hia?” ka na cih khialkhial leh, guul a mei a vasiik khaak mah bangin kei lam hong nga phei in, “ Andaman tuikulh gam a nam mawl puan-ak silh nacang leng theilou, Jarawa tribe te leng dam lai uh ei mah ve!” ci in hon hawk khum phei hi. “Gamsa bang a khosa a, tulai khovel khantouhna khat leng a zaalzoh neilou a I mi I sate uh a om nang poisalou maw? Electric neilou, lamlian omlou, health care lah omlou, solkal skul teng lah kum sawm nih val paita apan beivek, tuilawng(Water pipe) a tui siangthou khoteng piak ding cih lah eilam a vaan a khai bang a kilam-et phak vual hilou, ‘law and order’ lah omlou, ‘rule of law’ a vaihawmna lah om boklou. Naupangte mid-day meal ding teng koi a om, BPL ration dinglah koi lam tungta? Tua, singtang lamte louhneihna gam omsun teng lah zuak mang vek ding hita. A hoih gen ding om leh, gen gen nuam kei mah ve” hon cih san hi.

A gen zel na ah, “Nam cangkaang hi dingin I lak ua a zawngpente, a mawlpente leh a tuantualpente bang tan hiam atun ua, a cangkaan’ ding uh hi. I lak ua tawmkhate lai a siam’ ua, sepna sang nei I om zekzek ziak ua nam cangkang a ngaih kihilou in, a mipi vantang tam zawte a cangkaan’ ciang ua nam cangkang kihi ding hi. Zomite lak a khen khatte, pil-a-siam khenkhat om ua, foreign tanpha vasiik kha leng om uh hi. Ahihziak a, inn lam hong pai ciang ua, phaitam awngvang peuh a ektha maimai ahih ziak un, nam mawl leh nam tuantual, mite nuihza buuk hi thouthou uh hi.

Tuni ciang in, India gam khovel a solkal hat leh hausa gam khat hita a. Gam sung masawn na’ng leh, gam mipite makhua khualna in kum teng in scheme hoih pipi phualpi solkal in bawl khia hi. Huaite zalzou thei dingin leh, I gam uh masawn na’ng in mi dang, nam dangte’n hong sepsaklou ding ua, ei a gam a tengte mah in I sepkhiak ding uh hi. Hausa Institution I cih a hoih lai leh, I kiphatmoh lai bel om mah hi. Ahihziak in, tuni ciangin I gam leh nam in khan nelhta a, Institution dang, ‘village level’ kivaipuak dan dang ahun toh kituak I neih uh hunta hi. A hun toh kituak a pan I laak a, a hun toh kituak Institution I neih kei leh, hun in hon taisan ding a, khovel tangthu a ‘footnote’ zawng kiluah zoulou ding hi” ci hi.

EBC SAPTUAM IN I NGAIHPAWIMOH DINGA KA DEIH THIL NIHTE

Gelhtu- Upa Khamkhokam Guite

1. SAPTUAM NASEMTE LEH A INNKUANPIHTE UH: EBC Saptuam in nasemtu tuamtuam Pastor, Division & Field Superintendent leh Saptuam Skulpu te nei hi. Hiai Saptuam’ Nasemte singtang leh mun tuamtuam ah apoimoh dan dungzui in Saptuam in koih zel hi. Saptuam Nasemte a sepna mun ua innkuan a a om uh Saptuam in lam en in, a va omna Saptuam uh a ding in hoih hi. Huanah, a innkuan pihte uh, a diak in azite uh a omna Saptuam uh adingin phatuam uh a, huai ban in, I theihsa leh I thil tuah tuamtuamte ua pan I et leh,Saptuam Nasemte a sepna mun ua innkuana a om ciang un, minsiat leh lamkhang a siik-khelh khaak ding uh zawng veng hi.

Saptuam in I theih dia hoih khat ahihleh, Saptuam Nasemte nang leh kei banga mihingthou ahi ua, huai ziakin, kei leh nang kiphamoh teng kipha moh uhi. Etsak na’ng in, tate lai zilna lam ah. Kum a sawm-a-siim paita apat in, Manipur singtang gam ah Solkall Skulte paamtuul in, beivekta uh hi. Huanah, tuni in ki-elna asaan luat tak ziakin, singtang a Saptuam Skul omte’n laizilna lungtun huai tak pezou nonlou uh hi.

Huaiziakin, singtang a om Pastor khenkhatte’n a tate uh Lamka ah laizil ding in koih uh a. Ahihziak in, Pastor tamzaw te’n Lamka ah a tate uh na etkolsaktu ding mi muanhuai neilou uh hi. Huaiziakin, atate uh Lamka a innluah sak in, a Pastor khaloh un a tate uh vaak uh a, nu-leh-pa haksatakin, Pastor nna leh louna semin singtang ah om uhi. Enkoltu ding neilou naupangte’n ahilou lam ah pate khaloh na zangthaang thei uh hi. Singtang a Pastor om khenkhat tate Lamka zanga Skul kai ding a nu-leh-pa koih, enkoltu ding neihlouh ziak a khasiat huai tak a, khamtheih hih leng om uh hi.

Pastor ineihna uh kum hiaizah ahita a, Pastor tate bangzah Pastor a luut leh, luut thei ding I neita ua, Pastor tate khotang leh khovel vai ah bang zah misuan huai inei ua? I Pastor te lohchinna Saptuam lohcinna ahi a, lohsapna aneih ua leh leng, Saptuam lohsapna ahi chih I pom uh hoih hi. Aziak ahihleh, I Pastorte uh Saptuam maipho ahihziak uh ahi. I Saptuam Nasemte, tu leh ta etkolna a duhthu a saam kei uh leh- tuni in EBC Saptuam a Upa vaihawmtute leh, Saptuam milip in bang tan hiam ah mohpuakna I nei hi. Huaiziak in, bang ci zawng a panla a, Pathian’ Thutak a honvaak ding a kipumpiakte bangci banga panpihthei ding I hi hiam cih lungsim taktak seng a I ngaihtuah uh hunta hi.

Tuni ciangin, adiak in Pastor naupang lamte – khovel siam sinna hiin, Pathian’ thu zilna lampang hita leh, zil sangpipi I neita ua, I Saptuam un ma a sawn I cilou thei kei hi. A lehlam ah, hiai laisiam taktak leh zilsang taktak Saptuam Nasem I neihte uh - zilna lam ngaisang a, deih mahmahte ahi uh cih ciangsa hi. Huci bang a siamna saangtak nei Saptuam Nasemte’n tanu tapa Skul kaithei a neih hun ciang un, siam sinna lam ah a tate uh a dinga a lungleen ding dan uh, a khavaat ding dan uh muh kholh theih hi.

Huai dingin, I Saptuam Skul khat, etsak na’ngin, Ebenezer School, New Lamka; Boarding nei a, Saptuam Nasem’ singtang a omte tate omna ding deuh in bawl le hang hoih ding hi. Hostel Warden ding zawng naupangte, khovel siam sinna leh Pathian thu a makaih thei ding deuhte; huci lama lungluutna taktak neite leh, kiva deuhte koihna mun dingin siit in, kuate hiam meltheih hoih nei, Lamka zanga om theihna ding lemcang mai hilou deuh in. I Saptuam Nasemtute uh khaloh pe tam zoulou I hi cih thei kawm in, Skul leh Hostel fee te bawl lem bok le hang hoih ding hi.

Huanah, singtang a EBC Saptuam Skulte taksap awnghuu taktak ahi ua, huaiziakin, naupangte quality education - siamna taktak pe thei ding in bawl le hang hoih ding hi. Skul etkolna/Management hoih deuh nei a, bangtan hiam zalenna zawng piak a, thuneih kituhna in a suk buai phak/khak louh ding a bawl ding ahi. I Skulte uh Mission Field diktak ahi cih pawm bok le hang hoih ding hi. Gam mial vei ahoih a, Pathian in kawlmomg pha a A thu tangkou pih dinga ahon deihte ihi ua. Hucih dungzui in, ei tate leh ei gam a I mi isate lakah Skul zangin Missionary nna sem-le-hang, gam mial a teengte Pathian kiang a I piluut baan in, ei tate leng Pathian kiangah - siamna toh piluut I tup ding uh ahi.

2. SAPTUAM LEH ‘THU LEH LA’ : Ka biak inn kaina Saptuam ah khat vei Saptuam a heutu lian khat heu in ‘Naupang Camp’ om a. Zingkal khat huai Saptuam a Upa khat in heutupa thugen va siim hi. Tua heutupa’n naupangte kiang a athugen tam zaw ah Sap pau teelsak belbual a, Upa pa’n tua heutupa kiang ah, “Heutupa, naupangte theihtheih ding pau zang ve” va ci kha hi. Tua heutupa’n “Ka thugen na theihtheih kei leh na inn uah na pai lecin hi mai, Pathian apan ka dawn dan a ka gen ahi” nacih san hi. Adiktak in, tua heutupa’n Sap pau toh kihelh belbual a a thugen ding Pathian kianga pan mu hizawlou in; a thugen ding Sap pau a kigelh sim a, a thugen dinga alungluut taktak louh ziakin haaizaan louh in, Sap pau leh Paite pau kihelh lemluam a naupangte mai a hon sekhia hihtuak zaw hi.

Pathian thugentu minthang Billy Grahamte, Pastor lohcing Rick Warren, “Thiltup In A Pi Hinkhua” cih gelhtupa cihte enta lehang, Pathian thugenna ding a apau zat uh thazoh mahmah ua, Pathian thu - a mawlpen apan a siampente’n leng a theihsiam theih ding un gen siam in, gelh siam uh hi. Ngai khetu leh simtute lungkuai a, a gentu in a tup leh ngiim phoulang thei ding khopa Pathian thu gen-a-gelh theihna dingin, I pau zat kiziil a siam mahmah ngai hi. Sunday Skul I ekzam ciang a ‘Picing kam a dawng pawl’ omna Saptuam a Pathian’ thu gentu in pau dang toh kihelh belbual hon gen ciang in, ngai khetute khualna neilou thu gen hi a, ngaikhetute’ lungsim tawng deng kha theilou a, a thu genin ngaikhetute’ lungsim ah kilamdanna bawl theilou hi. Huci bang a ‘min phang’ a thugen in ngaikhetute lungsim vut ngeilou a, vut ngeilou bok ding hi. Khalam a Saptuam hatlouhna azung apan kalh khiak I tup leh, a kiphatmohna omloupi a Pulpit apan Sap pau I mawk zatzat uh a paan pat ngai ding hi. Na thugen mipite’n ahihnatak amat kei uh leh, bangci in khalam ah mipite na vaak ta dia le?

Pathian hon piak na pian pih pau, Pathian’ thu mipite laka na tangkou pihna dinga na zat pau na simmoh leh, na Thu nnasepna ah na lohcing ngei kei ding hi. Sap pau azat na ding munlou a na zatzat hangin, Mangkangte na suak thei tuan kei ding a, huai malakin, na pian pih pau ah na bahlawh zaw ding hi.EBC Saptuam I cih Paite kampaute a dinga minam ai awh ahi a. Huaiziakin, EBC Saptuam in Thu leh La a ma akaih a, mohpuakna a laak ding ahi. Paite pau’ Thu leh La lama ahauhsak theih na’ng in, EBC Saptuam khut ah ki-nga a. Huai ahih dung zui in, Paite kampaute Thu leh La a aniam uh leh zawng, EBC Saptuam in a moh tampi a puak ngai ding hi.

Mun khen khat, abiiktakin, Mizoram bangah Saptuam tuamtuam , mahni awmna veng sung ah om a, huci bang Saptuam tampite lak a om himahleh le uh, mi tampi te’n EBC Biak inn mah gamla pipi apat in naih tenten uh a, aziak ahihleh, Paite pau a ngaihnat ziak uh ahi. Huaiziakin, Saptuam in pau a ngaihnat kei leh, mi tampite EBC Saptuam a a awmna san uh bei ding hi. Huanah, Saptuamin pau a ngaihnat kei leh, EBC Saptuam amin in awmthou mahleh, pau dang – Paite pau hilou in biakna neih mabaan hithei hi.

EBC Saptuam sung a kithuzaak tuahna, Khuukpi apan hong pai laithon tampi te akimkhat phialphial Sap pau in kigelh a, Saptuam sung a pawltuamtuamte min ah Sap pau tam kihel thei lua in, a minte uh kikhek mun lua hi. Khuukpi heutute nasep min(designation) zong kikhek mun lua a, term khat sung zawng adaihlouh hun om hi. EBC Saptuam khopi kia ah omlou a, singtang dawn ah, zilna sang nei leng omlouhna mun ah zawng om hi. Hiai khuaten, namdang pau I khelh ua dim laithon te apoimohna bang in na ngaipoimohlou thei uh hi. Huai ziakin, I Saptuam un Thu leh La lampang ngaih poimoh kizil in – ahithei tanin eipau zangin, eipau a omlou namdang pau I zatte uh leng, ahithei tanin eipau in let thei le hang hoih ding hi.

Huanah, La pau ngai poimoh le hang deih huai hi. La pau in khalam lungleenna hon pia a, khalam lungleen hon neem a, I lungsim sung nung pen hon khoih kha pen hi. Huanah, La pau in I unau Teddim lamte toh, ciin dan I kikop ahih dung zui in, hon khuikhawm thei pen hi. Pau I cih kikheek kheek ahih ciangin, kholak pau a iki theih tuah non kei aleh zawng, I pi leh pute uh hihdan bangin, lavui a kihoulim theih lai hi.

Saptuam a halhna atun ciang in, Pathian in La zangin halhna pia hi. La leh Pau ngeingaih le hang tuni sang in La phuah siam kitam ding a, ei lakah La zangin Pathian in nnasem ding hi. La ngaihtaktak leh, lungkuai taktak, lungsim tawng hon khoih pha I phuah theih kei leh, I La siamte uh talent leng ahihnatak bangin kiphou khe zoulou dinga; Pathian thu leng athupina bangin kipuang khe zoulou ding hi. Huanah, La siam a, La phuah siam toh thuah I kiimleh kiang ua omte’ vualtung tuanna, Saptuam in La CD a bawl khenkhat ua mun poimoh tak a piak dan ua panin muhtheih hi.

……………X…………….