Sunday, October 25, 2009

DAM SUNG LAMSAK LAMTOU

Gelhtu: - Khamkhokam Guite

Ka tutna muna pana ka ngaihtuah ciangin, hun sawtpi paita hileh kilawm teituai a. Ahihziak in, hong kipatna tak ahihleh, tuzing dak guk vel a SMS ka muh apan ahi hi. Huai SMS ka sima panin midangte tung kia a thil tung thei dinga kana koih sekte, kei tung ah leng tung phut thei hi, cih ka lutang sung a hon huautu in hon hilh thak zihzeh hi. Mihing hinna kici hi’ huih nung lak a Notkuang tang khat kiatkuang, kuang khop liakliak, bang ngellou a mit non mai thei dinmun a ding gige bang ahi cih hon thei khe sak thak nawn a. Huci bang a mihing hinna deldeep tak ka ngaihtuah lai in, ka lungsim suangtuahna in hunpaisate hici bangin hon fan pih hi:

Lawmte khenkhat in khanvual laka a hu-phulh huailou pen, a mah dinmun couthei vuallou ding omsun ka hihziak bangin gensek mah le uh; kei ngaihdan in ahihleh, khanvual laka mi gin-ompen, kingakna taakpen ka hih ziaka kei hon zawn sek a, hon ngaina tuam se hi dingin ka ngaihtuah a. A ziak bangpeuh hita leh, kei tellou in bel amaute gel kaal ah kawlphia in, vaanpi ginglou peuhmah ding hi.

Huai hunlai in nungaakte’n leenglate omlai in laizial zialzial mai ua, kuama’n thil kilomlou leh thil zumhuai bangin ngailou uh hi. A hun toh kituak ciindaan in, huai hunlai in tangval leenglate lak ah na nungak hel in laizial ahawm ciangin - kingaihnatna leh kideihsakna ensak a; na lungsim mitkha ah Cancer ziaka atuap muat gawp a, akhuh leh hahthiai ciang a atuap muat them naakvang apan hong leengkhia, cih lamlam langlou hi. Na nungak helin leenglate a ding a, laizial mei a patsa akhut zungte kaalciat a siat seuhsauh a, a baan a baan a a hon hawm ciang in, na lungsim ah Chemotherapy, Radiotherapy, Cancer aat-khiak leh ‘a naa thuak nopna in zou nonlou a, naasa lua a kipekpek’ cih lamlam kuaman ngaihtuahlou hi. Huaite sanga tangvalte ngaihpawimoh zawk ahihleh, nungak in a veilam in laizial hon pia hia ahihkeileh a taklam in, cih khong hi! Ahihkei leh, nungak in laizial a piak kawm in, leenglate lakah kimelh pih seih anei hiam, cih khong in’ tangvalte lungkuai zaw tham hi!

Apa ahihleh District tuam a sem officer khat ahihziak in kava hoh teng un inn ah om ngeilou a, anu toh kia solkal nnasemte omna ding a khopi sung a inn kilam khatah teng uh hi. A nu mel leh piandan suun in ngou a, a kum tamci nailou a, ka et khaak ciang in zumtheih citakin nui ciiciai a, paulou phunlou in zahkai takin lawhpi sunga za-nah omte laizial dingin zialzial mai hi. A nu ahihleh, a cetzia leh khohei dan in, innkuan hoih apan khang khia hihtuak a. Huanah, amel puak dan ah zawng, a melhoih leh hoihlouh lam genlouh in leng, mi vantang tung a mi ahi cih kithei mai hi. A pasal officer khat ahih dungzui in, kou lawmta – singtanglam tangval, kha tamlou paita apat ‘marksheet attested’ bawlthei pante a saidaan siam in, ka mizia uh man mahmah hi. Huaiziakin, gending teng anu’n gen a, leenglate dawn ding leh neek dingteng anu’n sai vek hi. A tanu bel kou kiangah tu ngiitngeet hi.

Hun in khovel ah suklamdang zohlouh neilou a. Hinna nei a, damsung hun ding bikhiak neite kia hilou in, tang leh mual, lui-guamte tan pha - hun in hih lamdang thei vek hi. Nidanga gam-mang leh nonglak hi a lungsim mitkha a na muh gigete leng; anung kum bangzah hiam a nava muh nawn ciangin, huai munah khua na kisaat in, mawltual peuh na om in, naupangte na kimawl souhsouh theizel uh hi. Huci mah bangin, na lungsim mitkha a khosung hi a, ciklai hiam a, cik hun hiam cianga tangvalte Guiter toh a la sakna mun uh hi a na theihte zawng - hun hong pai zela, a nunga nava muh non ciang in, gamnuai –sehalte kualna mun nasuak mai mah thei zel uh hi.

Lamdang thei mihingte lak ah, a lamdang theitungtuan khovel ah om a. Huai a lamdang thei tungtuante lak ah hiai ka lawmpa leng tel thei ding in um ing. A nunga thilpaidaante ka ngaihtuah ciang in, khat vei solkal nna ka sep tung lai ua ka kimuh ua hon hilh “ Supplier te’n India Dangka Teng 300/- hon pia ua ka laakleh, liing gop dektak ing a” acihte tuni in zaw Sialtal khat Thoukang leengin phupai kha ahi cih gen toh kibang hi.

Ka nungaak hel sek uh toh hun bangtan hiam pai nungin hong kiteng uh hi. Hiai ka tenna gam ua thilhihthei innkuan bangzah hiam, sung’ta-putu a kila tuah a, a gam pakzu kitawp huan a, ki-angkhaak a, deihzah ngah khit cianga aval omsun teng khe a palbaw zaw mah laite lakah, a puzon/sung’te zar in ka lawmpa valut kha hi. Huci bangin, neih-leh-lam lampang ah, hun tomcik sungin, ka lawmpa’n, a nu-leh-pa apan a a innsung khosak dan dinmun ngeina uh lehbulh hiil’heel a. Ahihziak in, neih-leh-lam a kiniingciin guihna in hon tonpih ‘a gau’ bangzah hiam bel na om hi.

Hunte hongpai zel in, ka nih un, ka sepna lam ciat uah ka mohpuaknate uh liantou zel in, kimuh khak mengmeng hong haksa a. Ka lawmpa ahihleh, a puzawnte/sung’te ziak in teeltuam tamloute lak ah tel kha a, khopi apan kisuan khelou in om den thei a. Kei ka hihleh, Ni kimvel a leitung akipei volvol mah bang in, singtang lamah khopi kimvel in ka kisuan kualkual hi. Pathian leh heutute deihsakna in awl awl a kaisangtou zel in, a tawp a tawp a singtaang a ka om theih na’ng a om nonlouh takin, khopi ah ka lut khong khong hi. Hun paizelte’n lungsim sunga I na vom tinten thu tampi leh, I thiltuah tampite ‘Hun Niin Bawm’(Dust Bin of Time) sungah hon paih mangsak a, hunthak leh ni thak in a hontonpih thilthakte lah, lawmluite toh kizang khawm kha nonlou in, kimuh sun’ ciangin leng genkhawm ding tawm hiaihiai hi. Huanah, neih-leh-lam lampang a ki khiak luatna in zawng lungsim kituahlouhna, lunglutna leh ngaihpoimohte kibatlouhna piangsak thei hi.

Mi hingte’n van gik lua I puak ciangin, tunglam ki-en theilou a. Kha-vaak leh aksi phe leplepte na muh theih na ding in, na seng gik puak kisang khe phot a, van-gik lua puak ziak a taang mengmeng theilou na ngawng guhte hei puak leklek phot a, awl a tunglam leh na kim na vel na et ngai hi. Tunglam a aksi khen gam mu ding in, I puak gik tuamtuamte apan kisuk awngthawl zawng ngai sek hi. I puak gik tam zawte; mahni leh mahni a kaan-a-vaal a kingaihtuahna(self-pity) puakgik, huaihamna puakgik, duh-amna puakgik, kideek theihlouhna puakgik leh vual-elna diklou puakgikte’n zaw Siamtu leh aksi khen gam toh hon khen thei uh hi.

Hiai ka lawmpa leng Siamtu leh aksi khen gam toh kimelma sak thei puakgik pua ahi ngei dia, ami zia hong lamdang in, ni danga hoih a saklouh a, adem mahmahte kiaklutna buan nawi ah ke lut hi. Nasep toh kisai a Delhi leh khopi tuamtuam a ka muhkhak ciang in, officerte tun na’ng a solkal bawl tun-inn te ah tunglou in, anuai a sem leh semkhollou leng ‘a lawm’ numei khenkhat toh Hotel ah tung sek uh hi. Henry Kissinger in “ Pathian in A kiang a I nget peuh hon piak in hon hamsiat thei hi” na ci a. Ka lawmpa zong a neih leh lamte – a vual zawlna dawn zouzaite gik lua a, tunglam en theilou in ‘kawngtan’ leh ‘khaalkaal’ tan kia mu thei hihtuak hi! Amah a hucih ziak ahi ngei dia, a lawinu leng naupangte’ school kaina cih suanlam in, Nainital, Masoorie , Almora leh Ranikhet leh mun tuamtuam ah ahun tamzaw zang den hi.

A tancin uh a gaal apanin kana za zel a. Ahihziakin, ahoihlam bel tamlou hial hi. Numeite leng nidang numeite bang nonlou ua, ahoih leh hoihlouh bel thutuam in koihta le hang, ‘mit sik a mit, ha sik a ha’ ci thei samta uh hi. Kipasal sak mahmahte leng amau khosakna bangbang a thuka a awm ciang un, a theihlouh kaal un khanvual lakah maizumna leh lungphong thei thil lamdangtak tuak thei thou uh hi. Ka lawmpa zong huci bang maizumna in buak kha hi. Bang tan hiam kikhen mahle uh, ta bang nei a, hiai tan nupa banga na tengkhomtate adingin kikhen mai thil haksapi hita a. Huanah, mihingte’n I thilneihte, zi hi in pasal hita leh, mansuah ding dinmun a I din ciang in, a manphat dan kithei khia hi. Ka lawmpa te nupa zong huci bang ahi ngei ding ua, kikhen theilou, lah, kigawm thei boksilou a bangtan hiam a om nung un, kingaidam tuah in, kigawm kik nawn uh hi. A mau nupa- kinupatna ah ahunpaisa ua thiltungte’n khekhap leh sulnung hoihlou a nawse diam cihbel amaute geellou ngal in theilou ding hi.

Israelte kiang a Pathian in Zawlnei Isai zang a , “ Israel aw, na hong kipatna kokhuk mang ngilh het ken aw” na ci a. Israel hat in, loupi in hoih huntawk kisa mahleh, Pathian in theihna neilou a mawl top’ Suangtum, leinuai apan tohkhiak toh Israel tehkaak hi. Lei kawm apan suangtum na toh khiak tuungin, amah in kilawmna, hoihna leh phattuamna neilou hi. Himahleh, huai suangtum melse tak, sik-khu leh sek a cei a a hong om ciang in, suang kilom tak leh phattuamna nei hong suak hi. Huci mahbang in, mimal mal leh minamte zong Pathian in honzat utna aneih ziak a hon ceite I hi ua, talent hiam siamna hiam ahihkeileh, melhoihna hon piakte, mahni sepsuah sa a, I na kisaktheih pih zenzen leh, hon sek a hon boltu Pathian deih dan kalh I na hi kha ding hi. Huaiziakin, Pathian in Israel kiang a “ Nong kipatna – kingaihniam huai ngoihngoih mang-ngilh kenla, phok khe zel in aw” acih mah bang in, eite’n leng vual zawlna I don tamloute ziak a I hong kipatna I mang-ngilh khaak ding kiveng ni hang.

Alehlam ah, dinmun leh neih-leh-lam a khanvualte leh, na kim na kiang a te phazoulou a na kitheih a, lungkia leh khasia a na om ciangin na hong kipatna innsung niamcik ngaihtuah mah dih. Masawnlou na hikhol a hia? Vualzawlna donglou leng na hi khol a hia, vui-leh-vaai ding na hi a hia, maw? Na hong kipatna innsung ngaihtuah kiik mah dih!

Gamlak gua leh maute hong khangtou ua, sang huntawk hong tun ciang un, hong kui kiknon ua, a kipatna lam hong nga kiknon leuleu uh hi. Huci mah bangin, mihingte leng, bangtan hiam I tunciang in, ahihkei leh, I tung a thil tung khenkhatte’n hon khanglou sak in, I phung leh laizomte leh lawmte kiangah ki-kiknon thei hi. Ka lawmpa toh kum hiai zahta ka kihoulouh nung un, nikum kumbul lam a office thil a Delhi ka hohna uah Lenna ah ka tuang khawm kha ua, ka college kailai ua, a mau hostel leh kou hostelte football ka kidemlai ua Referee pa thukhen dan, lawmta kisel in ka kiselloh uh hi.

Hunpaisate huci bang a ngaih tuah a ka omlai in suunma dak 11:30 vel hong hita ahi dia, ka lawmpa khaak khiakna dia hun sehtuam zat hunta a, phatuam ngai pawlte’n ahih ding bangbang uh hon sem panta uh hi.

Nidang a, a nungaklaia a inn ua ka lawmpa toh ka hoh ciang un, ka lawmpa muh ding in leh a lungkimna ding in akilom theipen in na kicei a, agim zawng namtui vengveng a, ahoih theipen a kilat natum sek hi. Himahleh tuni in zaw Tuivai Lei nuai ah tui tampi luangta a. Hiai khopi nungak leh hiai singtang tawng a hong kipan, singtang tangval diktak in, kum hoih leh kum sia hiai zahta’ na zang khomta ua, dam sung lamsuk lamtou hiai tan na pal gaalkaaita uh hi. Huai mihingte hin khua lampi ah a cang in Saron pallun lakah na kiton ua, a khen ciang in buaina tuipi’ ah na kizuita ua, amau gel - beh leh phung thu ah zawng bangmah kinaina nanei ngeilou, pi-leh-pu apan a leng ankhing tuibuk na ki siimtuah baanloute’n, khovel a cikmah a om ngei nailou innkuan thak khat hon pan khia ua, amaute gel kigawmna kaalah tanu-tapa, nungak-tangval bangzah hiam hong om uh hi.

Tuni in zaw, a dakkal teng a siatlam manoh hulhul, a tate ‘pa’ kianga a om ciang in, polam kilaatdaan a kilomnate bang mah hi nonlou uh hi. Polam kilomnate tellou in, himahleh, huaite sang a lungkhoih zaw, mittui-naptui kai niuniau kawm in, bil-a-za thei nonlou leh ngeingaih thei nonlou a tate ‘Pa’ kiang ah, kah pau delh delh kawm in, “ Nang non paisan in I tate kei kia a bang ci etkol ding ka hia awi?” ci hi.


[Hiai tangthu hi’ a gelhtupa lungsim ngaihtuahna kia a om, a mihing leh hici bang thiltung, a taktak a om ngeilou hi]

(September 21, 2009 Tezpur)

Zokhual Hilhcian Bu

Gelhtu – Khamkhokam Guite

Leitung a vak’ koikoi a, a suk a tung a ka vak’na ah, a mun leh mual leh, a dotna dongtu tuam zel mahleh –koimun peuh ah dotna kibang deuh vek dot in ka om sek a. ‘ A dotna mun ding diktak ah dong kha uh teh’, cih in ka dawng zel hi! Hi tham e, dot dia kilawm tak dot, ahun diktak leh, a dotna mun ding diktak a dot khaak kici pen khen khatte’n ‘vangphatna’ acih uh, akhen leuleu in ‘pilna’ ana cih sek uh ahi a. Pil a vangpha boksi, mi bangzah hiam bel na omlai mah uh hi!

Huai dotna minthang ahihleh “ Zokhual kici mi bang ci mi hi hiam?” cih ahi a. Hun leh kum hiai zah mawngmawng Zokhual ka meltheih hang in, “ Zokhual kici mi bang ci mi hi peuh mah hiam?” cih dotna bel dawn haksa sa peuh mah ing. Zokhual kici pen taksa bung khat leh taksa lom khat ahita zong in, thil tuamtuam ah ngaihdan tuamtuam nei thei a. Dawnna khat, thil teng toh kituak lem cih omlou ahih ciang in, hiai anuai a bang in, thil tuamtuam a Zokhual ngaihdan/hihna leh a dinna mun, kei muhna pan in ka hon phou khia hi:

1. Zokhual leh Kingaihniamna: Zokhual hi singtang a sum-naaknei tapa ahihziakin, khakhat a khat vei beek mehkan’ mehthei innkuan apan in khang khia a. Huaiziak takin, amah a ding in kingaihniam kici thil haksapi mahmah hi. Himahleh, mi dangte ngaihdan thu tuam in koihta le hang, amahleh amah mi’ kingainiam mahmah hi in kingaih tuah a. Huaiziakin, a kim leh kiang a omte a kingaihniamna ling in sun zeuhzeuh in, kaap fekfek in, khen bekbek den hi. “ Kei kaan a mi kingainiam khovel ah kuamah om ken teh, nou khong bang maimai hi keng” cih, a kam in gen khe keimahleh, na ngong in leng a zaak theih ding khop a ngaih in a awm dan, a khohei leh midangte a bawl dan in’ khovel zak dingin tangkou pih hi. Mi’n a kingaihniam ziak a pakta a, manglukhu khusak ding ua a kigintaak lai a, a kingaihniam daan amah zaak a mite’n agen ngeilouh uh pen theih siam haksa sa mahmah a. A mah a phaak zohlouh man uh, a lungsim neu ziak uh ahi, cih kiptak in pom a, a awmna peuh ah gen den hi. Mi’n a ma ngaihdan toh kituaklou deuh hiam, ahihkei leh, a ma ngaihdan kalh zawng a thugen kha hiam aom ciang un ‘ tangteel sihtan’ mah bang pahpah a. A ziak ahihleh, amah bang a mi kingainiamte’ ngaih dan toh kituaklou ngaih dan nei ‘ngam phiang sante’ hi, mi thulimlou, mi kisathei leh misual ahi uh, cih, a kho hausapa uh suutpi sang a leng kip zaw ngaihdan aneih ziak hi.

2. Zokhual leh Sahkhuana: Zokhual in “ Mipi aw tuh Pathian aw ahi” cih apomtheih zawngtak hi a. Huaiziakin, Pathian vaantung pek a om sangin a kim leh kiang a mihing omte muh leh ngaihdan Pathian ngaihdan sang in ngaipoimoh zaw hi. Thumna a neih ciang in ana zatu, akim leh kiang a omte hoihsak ding, siam asak ding kia uh ngaihtuah a, siam leng siam mahmah a. Thumna aneih ciang in ‘Pathian’ cih baanah, ‘ bangkim hih theih, ka belh uh leh biak uh……’ cih adjective 16 sanga tawmzawlou gen veu hi. Ahih ziakin, Pathian kiang a thumna nei ahihlam bel amah a thumtu in mang-hilh sek hi. Sabiak lam a piangthak a a kineih ciang in, Pastor, Upate leh Saptuam makaite manna bei suah a. Saptuam mipite ‘setan’ ci hi. Saptuam a kiteelna a awm dek ciang in kikhop nidang teng sang in taima a, kuan baih a, sep leh bolding zawng muthei mahmah a, a innkuan kikhop ging uh leng veng sung pumpi ah kiza thei ding khop in a gin ngaih hi. Thum khawmna a a thum ging ngaih a, tutphah tung leh dohkaan tung tum ging domdom a, a thum khin nanungpen a apan ciang in, Saptuam a kiteelna om dek hi cihna hi.

3. Zokhual leh Midangte Phatna: “ Vaan ah A mah phatna dailou ding” cih ahih dungzui in, vaan ah phatna la sa den ding in kingaihtuah a, huaiziak in khovel ah kuamah phat tumlou himhim hi. Phatna himhim vaan a hih ding a siit vek tum hileh kilawm hi. Mi a phat khak zenzen ciang in leng a phatdaan apan in – a phat ma ngaih huai tuntun thei hi. Mi hoihna a gen khak sunsun ciang in zawng ‘ hileh leng’ cihin a ban sun zawm a, atak hiam aw, ama phuahtawm cih zawng theihlouh in mi khat peuhpeuh hoihlouhna lampang gen ding theitei gun hi. Mi hoihlouhna a gen ciang in amah hoih huut-huut bang in kingaih tuah a, mi gensiat himhim hi nna hoih tak sep suahna bang in ngai hi. Huai ziakin, khanvual aphakna om sun – migensiat lam ah pan leng la a, a rank sang in a ‘rank kibat pih’ leng mi tam hetlou hi. Mi phat leh mi pahtaak lam bel “ ka tem paina lam hi kei” ci bilbel in, hih tum vetlou hi.

4. Zokhual leh Mi Gensiat: Zokhual in ‘mi gensiat’ acih ahihleh, khotang thil hiam, nam-leh-gam thil hiam ahihkei leh, Pawlpi leh Saptuam thil khawng a, ahoih zaw ding deihman a kigente ‘ mi gensiatna / mi thil hihsa gensiatsak’ ci thei zel hi. Huaiziak in, a hoih ding deihna a – bawl hoih tupna toh kithuah soiselnate hi, Pathian thu oilouhna dan in ngai a, a mah bang a ‘mi gin-om, Pathian lau’ leh mi hoihte hih ding hilou in koih hi. Bawl hoih tupna toh kithuah thil peuh mah, heutute tung a helna leh thukhel man hi in ngai a. Huaiziakin, thil omsa leh pai daan ngeina a paitouh zel a, puan-ak leh khekol a hoih zaw a khek sang a, silh ngei- teen ngei mah, taw dawk in khuuk dawkta leh, a ngei mah setdet nuapnuap mah ‘Pathian thu-oina’ sa den hi. Mi gensiat nuamsa in, cilphuan kai zen in gensek mahleh, a hoih ding deihna a thugen leh hih ding a om ciang in – naupang peuh kisa a, zumthei mahmah deendaan thei zel hi. Huanah, bawl hoih tupna toh kithuah thugen hiam thil hih hiam peuhmahte, ama mohpuakna, ama tavuan ahihlam a mang in leng man kha ngei mongmonglou a, thei pha baan mahmahlou hi.

5. Zokhual leh Politics: ‘Huai kum a Memorandum ki submit” acih ciang in minam thil gen hi in kingai a. Minam politics hi ‘Memorandum submit’ in kipan a, ‘Memorandum submit’ in top ding bang in ngaihtuah a, minam politics laimu hi ‘Memorandum submit’ ding sasim gige hi. “Singh khat in huai a cih leh, Singh dang khat in huai ci a” cih akhut leh khe zanga a gen ciang in politics gen lua daan in ki nei a, amah khom in politics ah leng luut thuuk kisa mahmah hi. Nam-leh-gam it a kicih ciang in huatna leh khaatna in pum dim a, mi huphulhna leh thiikthu sia: nam-leh-gam itna sa sim gige hi. Ama mohpuaknate sem khe ding in a khut-tal khat zawng taangsak peihlou a, ahihziak in, minam bang a a lohsapna teng uh amah cihlouh siah, a biiktakin, ‘namdang’ acihte ngoh den hi. A innsak inn khangte uh toh kalah State hiam, UT hiam gamgi kikhung in, a mahteenna veng in a tuam a ‘politics dinmun’ nei thei ding bang kisa sim gige a, politics lamah Charlie Chaplin duhthusam bang deuh(film ah), a om muang ciang in duhthusam saam sek hi. Duhthusam khovel hilou a, atak gamah bel ganhing bang a tup leh ngiim neilou in; suun khovaak ciang in ne in dawn a - a kheemtheihte kheem a, a guuk theihte guu a; zaanciang in azi kawi a, lungkim mahmah hi.

6. Zokhual leh ‘Sappau’: Sappau vual khat leng adik in gelh thei kei mahleh, a pianpih pau a thu a geen leh gelh teng in Sappau telsak balbal a. A pianpih pau a Sappau a telsak tam ciang in a din mun sang hut-hut ding bang in ngaihtuah hi. Sappau tellou a thugen theilou hih bang hi’ - cangkaanna, masonna hi in ngaihsun a, a pianpih pau sim moh hi’ - ‘thupina mang lukhu’ bang in ngai hi. A pianpih pau ah Sappau hel tam leh, cikni ciang hiam a Sapte mah bang a a vun hong ngou bekbuak in, a lutang aktuam cia hong pha in Sapte suak mai ding in kigingta a. Tuni tan in a gintaak bang in Sapte suak nai kei mahleh, a lungke dek suailou hi. ‘Hahpan semsem ding hi mai’ cih azi kiang ah gen sek hi! A koilam peuh siam neilou in “Liimciinna khovel” ah, Sappau siam liimciing den hi.

7. Zokhual leh Pianpih Pau: Awl awl a amah lungsim a zungkai a hong khang khia ahihziak in, huci ahihlam thei kei mahleh, Zokhual lungsim ah ‘suak leh sal’ lungsim cii kituh hong khang dawngtou hi. Huai ‘suak leh sal’ lungsim in mahni pian pih pau leh mahni ciin daan, tawn daan zumpihna cii hon suang khia hi. Huaiziakin, minam sung a mi dot taak leh, nam-leh-gam it ding a lam- et himahleh, belam vun silh ngia mah bang in, hiai a pianpih pau ci-gam, inn-gam na’ng a vanzat mah bangin nnasem hi. ‘ Sangnaupangpawlpi’ te thuhilhtu leh etton dinga – damsung adia teel khiakte lak a khat himahleh, naupangte mai khong ah ‘bang hang a pianpih pau sin lailai ding’ cihleh, pianpih pau sin a kullouhna sante, cih khong gensek hi. Huaiziak in, “Neek ding a lah su, paih ding a lah sa” acih bang deuh un, ‘nam mangthang’ himai ding a lah kisathei tham, khosuak a mi zahtaak tham cing ding alah cin’ boksilou in, awngvang–a-tangciak-uital mah bang in ciauciau uh hi. Thomas Hardy in “England thupina hi a lavui hoih taktakte ziak ahi”, na ci a. Alehlam ah, Zokhual pianpih pau leh minam a manthat hun ciang in, a haan suang ah hiai bangin kiciamteh ding hi – “ Mahni pau sin ding leh phungvuh ding ahihlam theilou hiai ah akivui”.

8. Zokhual leh Beh Kuanglui: Zokhual in nuam a sak penpen ahihleh ‘Beh Kuanglui’ ahi a. ‘Beh Kuanglui’ I cih hang in a beh tengteng leng amah a dingin lian lotel a, a lungsim in huai cia cia uapzou mahmahlou a. Huaiziak in, amau beh sung ah leng ‘huai bawng’, huai suante’ cih in khen neenlai a. Huai leng amah adingin lianlaw lai a, ‘huai-beh-a-huai-bawng-a-huai-suante-lak-a, huai-kho-suak- teng’ cih in a neenteng khen neu non sawnlai hi. Mi tate’n a gam leh nam uh ading a sem leh bol in a Secretariat khong uah khuak sa zen in ngaihtuah ua, a Assembly House uah gam sung etkol ding daan tungtang ah kinial mah le uh, Zokhual leh a behte’n zaw huaite sang in, ‘Behkuang’ sa meh ne kham, Huandai umna maukeu, ha-holhna dia a bolte zanga a ha kaal a sate holh heuhheuh a, akiang a ‘kawm kuva’ ha-holh zoh cia neek mai theih ding a om ciang in, huai kaan lung-gulh dang nei nonlou ua, a mit un khua mu nawn mahmahlou uh hi. Kiteel ciang in leng amau behte hiam, makpa hiam, tupa hiam lou vote piak theih ahihlam thei ngeilou ua. A “hoih, a siam leh cin” cih zawng a vote piak hi – angkawmna, zehphiitna leh pusa taihsanna danin ngai uh hi.

Hiai a tung a kigelhte hi Zokhual dinmun tom kim, kei muhna pan a ka hon taak khiak ahi a. A kimlou leh deih bang a gen uang zohlouh bang a om khaak zenzen leh, mahni lungkimna tan a uang a ‘comment’ a behlap theih ahi.

PS:- Amah Zokhual hi, guulhik-cil-get thei ding khop in pilvekvuk kei mahlah, mi thuhilhna la thei vanglak khat ahi a. Huai ziakin, Zokhual leh acipihte kibawlphat na’ng om a I theihte, ZOL tung tawn in ‘Thuhilhna Hoih’ khak seseuh le hang maw.
(Sept 12, 2009)