Sunday, October 25, 2009

Zokhual Hilhcian Bu

Gelhtu – Khamkhokam Guite

Leitung a vak’ koikoi a, a suk a tung a ka vak’na ah, a mun leh mual leh, a dotna dongtu tuam zel mahleh –koimun peuh ah dotna kibang deuh vek dot in ka om sek a. ‘ A dotna mun ding diktak ah dong kha uh teh’, cih in ka dawng zel hi! Hi tham e, dot dia kilawm tak dot, ahun diktak leh, a dotna mun ding diktak a dot khaak kici pen khen khatte’n ‘vangphatna’ acih uh, akhen leuleu in ‘pilna’ ana cih sek uh ahi a. Pil a vangpha boksi, mi bangzah hiam bel na omlai mah uh hi!

Huai dotna minthang ahihleh “ Zokhual kici mi bang ci mi hi hiam?” cih ahi a. Hun leh kum hiai zah mawngmawng Zokhual ka meltheih hang in, “ Zokhual kici mi bang ci mi hi peuh mah hiam?” cih dotna bel dawn haksa sa peuh mah ing. Zokhual kici pen taksa bung khat leh taksa lom khat ahita zong in, thil tuamtuam ah ngaihdan tuamtuam nei thei a. Dawnna khat, thil teng toh kituak lem cih omlou ahih ciang in, hiai anuai a bang in, thil tuamtuam a Zokhual ngaihdan/hihna leh a dinna mun, kei muhna pan in ka hon phou khia hi:

1. Zokhual leh Kingaihniamna: Zokhual hi singtang a sum-naaknei tapa ahihziakin, khakhat a khat vei beek mehkan’ mehthei innkuan apan in khang khia a. Huaiziak takin, amah a ding in kingaihniam kici thil haksapi mahmah hi. Himahleh, mi dangte ngaihdan thu tuam in koihta le hang, amahleh amah mi’ kingainiam mahmah hi in kingaih tuah a. Huaiziakin, a kim leh kiang a omte a kingaihniamna ling in sun zeuhzeuh in, kaap fekfek in, khen bekbek den hi. “ Kei kaan a mi kingainiam khovel ah kuamah om ken teh, nou khong bang maimai hi keng” cih, a kam in gen khe keimahleh, na ngong in leng a zaak theih ding khop a ngaih in a awm dan, a khohei leh midangte a bawl dan in’ khovel zak dingin tangkou pih hi. Mi’n a kingaihniam ziak a pakta a, manglukhu khusak ding ua a kigintaak lai a, a kingaihniam daan amah zaak a mite’n agen ngeilouh uh pen theih siam haksa sa mahmah a. A mah a phaak zohlouh man uh, a lungsim neu ziak uh ahi, cih kiptak in pom a, a awmna peuh ah gen den hi. Mi’n a ma ngaihdan toh kituaklou deuh hiam, ahihkei leh, a ma ngaihdan kalh zawng a thugen kha hiam aom ciang un ‘ tangteel sihtan’ mah bang pahpah a. A ziak ahihleh, amah bang a mi kingainiamte’ ngaih dan toh kituaklou ngaih dan nei ‘ngam phiang sante’ hi, mi thulimlou, mi kisathei leh misual ahi uh, cih, a kho hausapa uh suutpi sang a leng kip zaw ngaihdan aneih ziak hi.

2. Zokhual leh Sahkhuana: Zokhual in “ Mipi aw tuh Pathian aw ahi” cih apomtheih zawngtak hi a. Huaiziakin, Pathian vaantung pek a om sangin a kim leh kiang a mihing omte muh leh ngaihdan Pathian ngaihdan sang in ngaipoimoh zaw hi. Thumna a neih ciang in ana zatu, akim leh kiang a omte hoihsak ding, siam asak ding kia uh ngaihtuah a, siam leng siam mahmah a. Thumna aneih ciang in ‘Pathian’ cih baanah, ‘ bangkim hih theih, ka belh uh leh biak uh……’ cih adjective 16 sanga tawmzawlou gen veu hi. Ahih ziakin, Pathian kiang a thumna nei ahihlam bel amah a thumtu in mang-hilh sek hi. Sabiak lam a piangthak a a kineih ciang in, Pastor, Upate leh Saptuam makaite manna bei suah a. Saptuam mipite ‘setan’ ci hi. Saptuam a kiteelna a awm dek ciang in kikhop nidang teng sang in taima a, kuan baih a, sep leh bolding zawng muthei mahmah a, a innkuan kikhop ging uh leng veng sung pumpi ah kiza thei ding khop in a gin ngaih hi. Thum khawmna a a thum ging ngaih a, tutphah tung leh dohkaan tung tum ging domdom a, a thum khin nanungpen a apan ciang in, Saptuam a kiteelna om dek hi cihna hi.

3. Zokhual leh Midangte Phatna: “ Vaan ah A mah phatna dailou ding” cih ahih dungzui in, vaan ah phatna la sa den ding in kingaihtuah a, huaiziak in khovel ah kuamah phat tumlou himhim hi. Phatna himhim vaan a hih ding a siit vek tum hileh kilawm hi. Mi a phat khak zenzen ciang in leng a phatdaan apan in – a phat ma ngaih huai tuntun thei hi. Mi hoihna a gen khak sunsun ciang in zawng ‘ hileh leng’ cihin a ban sun zawm a, atak hiam aw, ama phuahtawm cih zawng theihlouh in mi khat peuhpeuh hoihlouhna lampang gen ding theitei gun hi. Mi hoihlouhna a gen ciang in amah hoih huut-huut bang in kingaih tuah a, mi gensiat himhim hi nna hoih tak sep suahna bang in ngai hi. Huai ziakin, khanvual aphakna om sun – migensiat lam ah pan leng la a, a rank sang in a ‘rank kibat pih’ leng mi tam hetlou hi. Mi phat leh mi pahtaak lam bel “ ka tem paina lam hi kei” ci bilbel in, hih tum vetlou hi.

4. Zokhual leh Mi Gensiat: Zokhual in ‘mi gensiat’ acih ahihleh, khotang thil hiam, nam-leh-gam thil hiam ahihkei leh, Pawlpi leh Saptuam thil khawng a, ahoih zaw ding deihman a kigente ‘ mi gensiatna / mi thil hihsa gensiatsak’ ci thei zel hi. Huaiziak in, a hoih ding deihna a – bawl hoih tupna toh kithuah soiselnate hi, Pathian thu oilouhna dan in ngai a, a mah bang a ‘mi gin-om, Pathian lau’ leh mi hoihte hih ding hilou in koih hi. Bawl hoih tupna toh kithuah thil peuh mah, heutute tung a helna leh thukhel man hi in ngai a. Huaiziakin, thil omsa leh pai daan ngeina a paitouh zel a, puan-ak leh khekol a hoih zaw a khek sang a, silh ngei- teen ngei mah, taw dawk in khuuk dawkta leh, a ngei mah setdet nuapnuap mah ‘Pathian thu-oina’ sa den hi. Mi gensiat nuamsa in, cilphuan kai zen in gensek mahleh, a hoih ding deihna a thugen leh hih ding a om ciang in – naupang peuh kisa a, zumthei mahmah deendaan thei zel hi. Huanah, bawl hoih tupna toh kithuah thugen hiam thil hih hiam peuhmahte, ama mohpuakna, ama tavuan ahihlam a mang in leng man kha ngei mongmonglou a, thei pha baan mahmahlou hi.

5. Zokhual leh Politics: ‘Huai kum a Memorandum ki submit” acih ciang in minam thil gen hi in kingai a. Minam politics hi ‘Memorandum submit’ in kipan a, ‘Memorandum submit’ in top ding bang in ngaihtuah a, minam politics laimu hi ‘Memorandum submit’ ding sasim gige hi. “Singh khat in huai a cih leh, Singh dang khat in huai ci a” cih akhut leh khe zanga a gen ciang in politics gen lua daan in ki nei a, amah khom in politics ah leng luut thuuk kisa mahmah hi. Nam-leh-gam it a kicih ciang in huatna leh khaatna in pum dim a, mi huphulhna leh thiikthu sia: nam-leh-gam itna sa sim gige hi. Ama mohpuaknate sem khe ding in a khut-tal khat zawng taangsak peihlou a, ahihziak in, minam bang a a lohsapna teng uh amah cihlouh siah, a biiktakin, ‘namdang’ acihte ngoh den hi. A innsak inn khangte uh toh kalah State hiam, UT hiam gamgi kikhung in, a mahteenna veng in a tuam a ‘politics dinmun’ nei thei ding bang kisa sim gige a, politics lamah Charlie Chaplin duhthusam bang deuh(film ah), a om muang ciang in duhthusam saam sek hi. Duhthusam khovel hilou a, atak gamah bel ganhing bang a tup leh ngiim neilou in; suun khovaak ciang in ne in dawn a - a kheemtheihte kheem a, a guuk theihte guu a; zaanciang in azi kawi a, lungkim mahmah hi.

6. Zokhual leh ‘Sappau’: Sappau vual khat leng adik in gelh thei kei mahleh, a pianpih pau a thu a geen leh gelh teng in Sappau telsak balbal a. A pianpih pau a Sappau a telsak tam ciang in a din mun sang hut-hut ding bang in ngaihtuah hi. Sappau tellou a thugen theilou hih bang hi’ - cangkaanna, masonna hi in ngaihsun a, a pianpih pau sim moh hi’ - ‘thupina mang lukhu’ bang in ngai hi. A pianpih pau ah Sappau hel tam leh, cikni ciang hiam a Sapte mah bang a a vun hong ngou bekbuak in, a lutang aktuam cia hong pha in Sapte suak mai ding in kigingta a. Tuni tan in a gintaak bang in Sapte suak nai kei mahleh, a lungke dek suailou hi. ‘Hahpan semsem ding hi mai’ cih azi kiang ah gen sek hi! A koilam peuh siam neilou in “Liimciinna khovel” ah, Sappau siam liimciing den hi.

7. Zokhual leh Pianpih Pau: Awl awl a amah lungsim a zungkai a hong khang khia ahihziak in, huci ahihlam thei kei mahleh, Zokhual lungsim ah ‘suak leh sal’ lungsim cii kituh hong khang dawngtou hi. Huai ‘suak leh sal’ lungsim in mahni pian pih pau leh mahni ciin daan, tawn daan zumpihna cii hon suang khia hi. Huaiziakin, minam sung a mi dot taak leh, nam-leh-gam it ding a lam- et himahleh, belam vun silh ngia mah bang in, hiai a pianpih pau ci-gam, inn-gam na’ng a vanzat mah bangin nnasem hi. ‘ Sangnaupangpawlpi’ te thuhilhtu leh etton dinga – damsung adia teel khiakte lak a khat himahleh, naupangte mai khong ah ‘bang hang a pianpih pau sin lailai ding’ cihleh, pianpih pau sin a kullouhna sante, cih khong gensek hi. Huaiziak in, “Neek ding a lah su, paih ding a lah sa” acih bang deuh un, ‘nam mangthang’ himai ding a lah kisathei tham, khosuak a mi zahtaak tham cing ding alah cin’ boksilou in, awngvang–a-tangciak-uital mah bang in ciauciau uh hi. Thomas Hardy in “England thupina hi a lavui hoih taktakte ziak ahi”, na ci a. Alehlam ah, Zokhual pianpih pau leh minam a manthat hun ciang in, a haan suang ah hiai bangin kiciamteh ding hi – “ Mahni pau sin ding leh phungvuh ding ahihlam theilou hiai ah akivui”.

8. Zokhual leh Beh Kuanglui: Zokhual in nuam a sak penpen ahihleh ‘Beh Kuanglui’ ahi a. ‘Beh Kuanglui’ I cih hang in a beh tengteng leng amah a dingin lian lotel a, a lungsim in huai cia cia uapzou mahmahlou a. Huaiziak in, amau beh sung ah leng ‘huai bawng’, huai suante’ cih in khen neenlai a. Huai leng amah adingin lianlaw lai a, ‘huai-beh-a-huai-bawng-a-huai-suante-lak-a, huai-kho-suak- teng’ cih in a neenteng khen neu non sawnlai hi. Mi tate’n a gam leh nam uh ading a sem leh bol in a Secretariat khong uah khuak sa zen in ngaihtuah ua, a Assembly House uah gam sung etkol ding daan tungtang ah kinial mah le uh, Zokhual leh a behte’n zaw huaite sang in, ‘Behkuang’ sa meh ne kham, Huandai umna maukeu, ha-holhna dia a bolte zanga a ha kaal a sate holh heuhheuh a, akiang a ‘kawm kuva’ ha-holh zoh cia neek mai theih ding a om ciang in, huai kaan lung-gulh dang nei nonlou ua, a mit un khua mu nawn mahmahlou uh hi. Kiteel ciang in leng amau behte hiam, makpa hiam, tupa hiam lou vote piak theih ahihlam thei ngeilou ua. A “hoih, a siam leh cin” cih zawng a vote piak hi – angkawmna, zehphiitna leh pusa taihsanna danin ngai uh hi.

Hiai a tung a kigelhte hi Zokhual dinmun tom kim, kei muhna pan a ka hon taak khiak ahi a. A kimlou leh deih bang a gen uang zohlouh bang a om khaak zenzen leh, mahni lungkimna tan a uang a ‘comment’ a behlap theih ahi.

PS:- Amah Zokhual hi, guulhik-cil-get thei ding khop in pilvekvuk kei mahlah, mi thuhilhna la thei vanglak khat ahi a. Huai ziakin, Zokhual leh acipihte kibawlphat na’ng om a I theihte, ZOL tung tawn in ‘Thuhilhna Hoih’ khak seseuh le hang maw.
(Sept 12, 2009)

No comments: