Thursday, April 1, 2010

UPA BUANGPU LEH KEI - IV : Gam, Kho' Hausa Leh, Mipite

Gelhtu : Khamkhokam Guite

Innkong ka tun apan in Pa Buang thawm ging zaak theih ngal hi. Himahleh, thil lamdang lua in ka koih kei. Aziak ahihleh, Khawmpi Lian hoh hong tunna sawtlou ahihciang in, gen ding leh sak ding ahauh ding dan ka suangtuah thei mai hi. Saptuam toh kisai lampang ahihleh, kikhop tengin ‘Khawmpi Report’ cih suanlam in amahleh amah hun kipe gige thei a. Ahih ziakin, Khawmpi Lian a hohna a amuh leh zaak khenkhat, Saptuam toh kisailoute tua a gen keileh cikcianga koi a gen tuan ding hiam cih ka ngaih tuah ciangin, siamlouh ka tan thei kei a, a hi ding mahin ka koih hi.

Innkong hul-liap ka tun in, innsung a “A inn ki-um dan bekbuk khawng mahmah uh leh, a keelkong bawl dan lemlom khawng mahmah uh et mai a leng ngaihdan thak, ciin dan thak leh hoih zaw, zong-a- pawm thei ding ahi mahmah sam ua, a Jerikou kulhte uh Pathian thilhih theihna a cipsak ahih mateng huci ding mah hi uh”, acih lualua ka za hi. Pa Buang in kuate gen hiam cih theikei mahleng, ami gente om ding dan: Teengkawl, a Hawngsung(shell) a pan khovel en liakliak a, thilthak leh lamdang deuh a om cianga amah Hawngsung mah a, lau a tumkiik zel toh kibang ding un ka lungsim mitkha in muthei hi.

A pau pauna, ahuu in a gawlgui muutkeu gawp ahi ding a, innteeknu’ omna lam - An Huan Inn lam hi dia a gintaakna lam ngaphei in, “Kei a ding a huum. Singpi huum ka duh ziak a khopi a teng ka hih kha!” ci phei hi. Upa Buangpu ngaihdan tam zawte, kei bang a, a bilh-a-thouloute a dingin akciangtawn aleng ka sawk phaaklouh ngaihdan ‘loupi’ himahleh, singpi dawn lampang ahihleh ka kithukim theihna uh, a ngaihdan ka kop-pih phaakna omsunte laka khat hi!

“Khawmpi Lian hoh kawm a, pai man mahni za-ip apan senglou a, Pa Buang in a sung’te/ apu-zonte hon veh kawm ngal ahi hon ci ua; Lamka a Kris bazaar bok, Khawmpi hoh na zang phatuam ve. Teek nung - vuai nung tanpha a sung’te hucitel a tlon ding ahi dia hia? ” ci a ka ciam nuih leh, Pa Buang in “ Khawmpi palai suktawm ding cih ‘Agenda’ khong na ‘move’ non kei le cin hi mai, pai man senglou beek a sung’te I veh kei tel in” ci in, thu guuk tawpkhawk hon hilh bang in, mi lakah hon mitsiin gaih hi.

Lungkimna toh singpi ‘huum’, lum vitvit akam dim in valhsuk a, “Ci lailai le” ci in a houlimna baan sunzawm hi. “Minam kici in gam leh a sunga tengte huam tel a. Gam omlou in Minam omlou a; a gam pek vuak, gam awng vuak – asung a teng ding omlou gam awng in zong Minam bawl theilou bok hi. Zogam ci in la-in-sa in, awi awi mah le hang le, Pathian in gam honpiak I nawtsiat a, gam awng a I koih leh, Minam piang theilou ding hi. Huai dingin mipite leh I gam uh kilaigui zopsak kiphamoh hi. Hici ahihkei leh, khovel pian ken in awng (vacuum) ngaitheilou a;, a awng a omleh, koilai hiam, koimun hiam apan in huai ‘awng’ huu dimtu ding hong pai ding ua, I gam uh midang gam suak ding hi”, ci hi.

Pa Buang in huci bang hon gen leh, ka lungsim mitkha in ka kholui uh gam sung a, “Gaal-leengte khomun lui” kici mun khong amu dundun a. Huai ‘Zamsel kawl’ lam a cik a kisial hiam cih theihlouh lamlian hileh kilawm kisial khong ka lungsim ah hong lang hi. Hiai Zogam – zaan khomial a ka ihmut cianga ka mangmat a, suun khovaak cianga ka ngaihtuah gige; cikni ciang hiam a kuate hiam gam suak ding a, ka neulai khomun khong ‘Zomite khomunlui’ acih mai ding uh ka ngaih tuah ciang in patauh huai kasa hi.

“Ahihleh, Pa Buang, bang ziaka huci bang I gam ua tung ahi ding, bang ziak a I gam uh bawl hoih tumlou a, taizaak mai mah I hi ding uh?” cih, diip phu litlit kawmin ka dong hi. A man hici bangin a baan sun zawm hi, “Tua i om dan uh ahihleh, mipite, mimal gam- Hausate gam a vateeng, Sapte’n ‘tenant’ acih mai uh bang deuh ahi ua. Mipite’n a luah uh gam ah ‘right’ neilou ua, mi khat in midang khat inn luahman(bhara) nei a a va luah toh kibang ua. Huai ziakin, mipite’n lungsim taktak a kipna, gam leilung: guh – le - taang sung apan hong kipan itna toh, it taktak theilou uh hi. Huaiziak in, mi inn luahman nei in na va luah a, tui hiam, naupangte skul kaina hiam a haksatna na tuah ziak in, mi inn luah nana anuam zaw na zon non mai bang lungsim mipite’n pu’ uh hi. Tua na inn luah nang a hita leh bel, tui a haksaat leh, pem khiak mai tumlou a ‘tuikhuuk/Well’ tou ding cin a, skul kaina a gamlaat leh, Gari ngaihtuah mai ding na hi hi.

Hausate min a gam Patta teng a om ziakin, Rural Development Fund hong pai ciang a zong Hausa pa mimal min a hong pai a, a Policy bawltute’n a tup leh a ngiim uh mipi vangtang leh khosung a dinmun haksa zawte khut a a fund a tun ding zah tunglou a, a ‘kopi’ ah a sum tam zaw tum mang gige hi. Huai baan ah, Hausa I cih pian dan a mi khat a pu-leh-pa Hausa ahih ziak mai ua Hausa hi a, khosung khata amawlpen leh dot-taaklou pen, gam leh minam itna cang theilou penpen leng Hausa in pang thei hi. Kiluah sawn theih mipi heutu hihna dinmun (public servant) I cih India gam banga Democratic Republic toh kituak lemlou hi. Mipite’n ‘kho-phawkna/ngeingaihna/awareness I neih nailouh ziak maimai ua Hausa Institution, tua a om banga I gam ua om lailai hi”, ci hi.

“Pa Buang, khenkhatte’n Hausate tunai a kimu khawm ua; tulai hun Hausate a dinga ‘golden chance’ ahi a, tulai a Hausate lak a concrete innsawng leh car nei zoulou tuh mihai himai ci ua; huai dia gam zuak a, gam sung a sing, gua leh mau teng zuakbei dinga kifuih uh ahi ci ua, nang ngaih dan bang a hia?” ci a kana dot leh, bang a genna hi ding hiam, “ Sing a gah ah en le u’ cin, ahihna tak alang mai di” cih kia in hon dawng hi.

Pa Buang in a gen zelna ah “ Tua I Hausate uh mipite’n a deih ua a teel uh hilou ua, huaiziak in, mipite tung a mohpuakna (obligation) leh duty nei aleng kingailou ua. Hausa hoihlou paihkhiak theih na’ng Dan lah omlou a, Hausa hoihlou khua akipan a peem khiak hi ri-ngot mai hi. Hiai hih’ India Constitution spirit kalh hi a, a kinthei pen a bawl dik ding hi. Huai ciang a, tuni a singtang Hausate a Hauhsakna khua ua omlou tam mahmah ua, agaal apan kho Hausa/‘Non-Resident Chief’ ngen hita uh hi. Hiai in khosung vaihawmna ah haksatna lianpi piangsak a, khosung leng a khantouh ding bang in khangtou lou hi. Mipite’n a kho Hausa ding ua a deih pen uh, hunbi nei in teel le uh bel, a khosung a teng mah, Hausa dinmun a ding thei ding mah teel ding ua, thil bang kim ah–‘grass root political awareness’ ah hita hen aw, gam sung khantouhna lam citeng ah phatuam ding hi”.

“Ahihleh, Pa Buang aw, bang loh ding I hita mah ua le? Nam damna ding a kul leh poimoh hi a na theihte hon hilh ve le” ka cih leh hici bangin hon dawng hi, “ Ei toh kituak dinga ka up ahih leh, Nagate hih dan ahi a. Nagate’n Gaoburra ci ua, ei Hausa toh kibang nei sam ua. Ahihziak in vaihawmna leh thuneihna taktak bel mipite deihteel, ei Village Authority(V.A.) toh kibang nei ua, huaite khut ah om hi. Gaoburra/ Hausa pa lal a, ahihziak in, Village Authority in thunei hi. Hausa pa, Hausa pa ahihziak mai in – khosunga hinkhua hou pen pawl leh, heutu dinmun cinlou pen hileh zong Village Authority (V.A.) Chairman in pang mawklou hi.

Huanah, huai a khua un a etkol gam - kho mipite kihawm uh a, khua-le-tui tengin huai atenna khua ua V.A. gam etkol sungah amau min in gam nei ciat uh hi. Huai ziakin, huai khua a teeng tengteng in ‘neitu’ hihna nei ua, huai gam toh kilaigui zopna nei uh hi. Bible in “Na gou omna peuh ah na lungsim leng a om ding” ci hi. Nagate gam leh nam itna kibulphuhna hiai ahi ci le hang gen uang kihilou ding hi. Huci banga amau khua a gam, amau min ngeia ahon neih ciat ciang un, huai khua ah kikhual uh a, ‘neitu lungsim’ diktak leng honpu ua, huai a tenna khua uh hoih leh hoihlouh ah mohpuakna nei in leng kithei uh hi. Mipite’n lungsim detdou nei ua, bang hiam haksatna zek a om ciangin peem khiak mai tupna neilou uh hi.

Eilam ah ahihleh, Nagate bangin I tenna khua leh agam sungah mipite’n tantuan I nei kei ua, I tenna khua a Hausa pa gam vasiim bang lel I hi uh hi. Huaiziak in, I tenna khua a haksatna – skul tungtang hiam, tuineek hiam, lamlian tungtang hiam, neek-le-taak thu hiam, ahihkei leh, thil dangdang a nawngkaina a om ciang in, a hoihlou bawl hoih tupna omlou in, pem khia a, mi tate’n mun nuam zaw leh hoih zaw a ana bawlna mun uh I kidelh huan pahpah uh hi. Huai ziakin, unau Nagate’n eiloi “ Nomadic Tribe” honci uh hi. A dikna tan leng om hi. Hici bang a thil apaitouh zel leh, tunung sawtlou ciang in Manipur Simbial singtang gam teng gam awng suak ding hi. Huanah, bang hangin, kua ta in, amah aleng hilou, mimal(Hausa pa) gam a vasiim maimai humbit dingin a lubuuk a phal zenzen dia awi?

Tuni in mipite laka gam hawmzaak ahihlouh man in, Hausa khenkhat in gam zuakzuak uh a, khua khenkhat ah mipite lou neihna mun ding om nonlou phialphial in, singtang lou neih a neek zongte mabaan ding lungziin huai mahmah suak hi. Huanah, huci banga Hausate’n gam azuak uh khaam dinga kilawm ‘pawl’ khenkhat a heutute mahmah in singtang a Hausa khenkhatte apan in gam lian pipi lei khia uh hi. Huci bang gen khawmna a om ciang in, Maukot gam, Aibulawn leh Lungcin gam gen khaak in om veu uh hi. Mipite laka gam hawmzaak, Nam-leh-gam humbitna hoih pen a ngai in, Mizogam bangin leng tua gam awng om lai teng mipite kianga hawmzak tupna nei uh hi. Mipite’ laka gam hawmzak I cih, nam-leh-gam itna bawltu ahihbaan in, I kim leh kianga India khua-le-tui hi thou, Dan pansan a I lak ua ahong teen ding uh I daal theihlouhte daalna hoih pen hi” ci hi.

“ Pa Buang, tuni tan a minam bang a dam khosuak lai sam hang a, thil teng a selam a gen gen ding ahi dia hia?” ka na cih khialkhial leh, guul a mei a vasiik khaak mah bangin kei lam hong nga phei in, “ Andaman tuikulh gam a nam mawl puan-ak silh nacang leng theilou, Jarawa tribe te leng dam lai uh ei mah ve!” ci in hon hawk khum phei hi. “Gamsa bang a khosa a, tulai khovel khantouhna khat leng a zaalzoh neilou a I mi I sate uh a om nang poisalou maw? Electric neilou, lamlian omlou, health care lah omlou, solkal skul teng lah kum sawm nih val paita apan beivek, tuilawng(Water pipe) a tui siangthou khoteng piak ding cih lah eilam a vaan a khai bang a kilam-et phak vual hilou, ‘law and order’ lah omlou, ‘rule of law’ a vaihawmna lah om boklou. Naupangte mid-day meal ding teng koi a om, BPL ration dinglah koi lam tungta? Tua, singtang lamte louhneihna gam omsun teng lah zuak mang vek ding hita. A hoih gen ding om leh, gen gen nuam kei mah ve” hon cih san hi.

A gen zel na ah, “Nam cangkaang hi dingin I lak ua a zawngpente, a mawlpente leh a tuantualpente bang tan hiam atun ua, a cangkaan’ ding uh hi. I lak ua tawmkhate lai a siam’ ua, sepna sang nei I om zekzek ziak ua nam cangkang a ngaih kihilou in, a mipi vantang tam zawte a cangkaan’ ciang ua nam cangkang kihi ding hi. Zomite lak a khen khatte, pil-a-siam khenkhat om ua, foreign tanpha vasiik kha leng om uh hi. Ahihziak a, inn lam hong pai ciang ua, phaitam awngvang peuh a ektha maimai ahih ziak un, nam mawl leh nam tuantual, mite nuihza buuk hi thouthou uh hi.

Tuni ciang in, India gam khovel a solkal hat leh hausa gam khat hita a. Gam sung masawn na’ng leh, gam mipite makhua khualna in kum teng in scheme hoih pipi phualpi solkal in bawl khia hi. Huaite zalzou thei dingin leh, I gam uh masawn na’ng in mi dang, nam dangte’n hong sepsaklou ding ua, ei a gam a tengte mah in I sepkhiak ding uh hi. Hausa Institution I cih a hoih lai leh, I kiphatmoh lai bel om mah hi. Ahihziak in, tuni ciangin I gam leh nam in khan nelhta a, Institution dang, ‘village level’ kivaipuak dan dang ahun toh kituak I neih uh hunta hi. A hun toh kituak a pan I laak a, a hun toh kituak Institution I neih kei leh, hun in hon taisan ding a, khovel tangthu a ‘footnote’ zawng kiluah zoulou ding hi” ci hi.

No comments: